|
3.Dars o'tish vositalari
:
Gal'vanik elementlar sxemalari va oksidlovchi
hamda qaytaruvchilarga oid ko'rgazmali qurollardan foydalaniladi.
4.Dars o'tish usuli
sifatida tarqatma materiallardan foydalaniladi.
5.Darsning mazmuni:
Atomlar yoki ionlar o'zaro elektronlar berishi yoki qabul qilishi bilan
boradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi. Oksidlanish-
qaytarilish reaksiyalarining electron nazariyasini 1913-yilda. L.V. Pisarjevskiy
kashf etdi.
Masalan:
Sn
2+
+2Fe
3+
→Sn
4+
+2Fc
2+
Sn
2+
-2e →Sn
4+
2Fc
3+
+2e → 2Fe
2+
3-rasm. Gal’vanik element sxemasi
SnCl
2
va FeCl
3
ning 0,1 M eritmalari olinib HCl yordamida kislotali
muhitga keltirilgan. Ionlar bir idishdan ikkinchisiga diffuziyalana olishi uchun
KC1 to'ldirilgan . U simop nay orqali tutashtirilgan (3-rasm), Elektrodlar Pt dan
iborat. Voltmetr strelkasining burilishi galvanik elementning tashqi zanjirida
elektr toki paydo bo'lganini ko'rsatadi. Bunda elektronlar SnCl
2
idishidan FeCl
3
idishiga o'tadi. Agar Sn
4+
va Fe
2+
ularga sifat reaksiya qilib ko'rilsa bunga
ishonch hosil qilish mumkin.
Oksidlanish elektron yo'qotish, qaytarilishi elektronlar qabul qilish
jarayonidir, Masalan: Mn ning oksidlanishi:
MnО → Mn O
K MnO → KMnO
Yoki qaytarilishda oksidlanish darajasi +7 dan +2 gacha pasayadi:
KMnO
4
→K
2
MnO
4
→MnO
2
→Mn
2
O
3
→MnO
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tahliliy kimyoda moddalarni topish,
ajratish va aniqlashda ishlatiladi.
41
Reaksiyada elektron qabul qiladigan atom, molekula yoki ion oksidlovchi
deyiladi. Tahliliy kimyoda qo’laniladigan asosiy oksidlovchilar qatoriga
quyidagilar kiradi: xlorli va bromli suv, H
2
O
2
KCIO
3
, Na
2
S
2
O
3
, KMnO
4
,
K
2
Cr
2
O
7
, HNO
3
, КJO
3
, КВrO
3
, KClO
3
.
Reaksiyada elektron beradigan atom, molekula yoki ion qaytaruvchi
deyiladi. Tahliliy kimyoda qo’laniladigan asosiy qaytaruvchilar qatoriga
quyidagilar kiradi: Zn,Fe,Al, Na, K, Ca, SnCl
2
, H
2
S, H
2
SO
3
, Na
2
S
2
O
3
, HJ, HBr,
Elektronlar erkin holatda qolmaganligi uchun qaytaruvchi bergan
elektronlar soniga oksidlovchi qabul qilgan elektronlar soniga teng bo'lishi
kerak.
Oksidlanish darajalari quyidagilariga asoslanib topiladi.
1.Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida H va metallar deyarli hamma vaqt
elektronlar yo'qotadi.
2.Kislorod odatda 2 elektron qabul qiladi, ya'ni uning qaytarilish darajasi 2
ga teng.
3.Boshqa elementlar qanday ionlar hosil qilishiga qarab (+) va (-) zaryadli
bo'lishi mumkin.
4.Molekula tarkibiga kiruvchi elementar zarrachalar zaryadlarining
yig'indisi nolga teng, ya'ni molekula (atom) elektroneytraldir.
5. Murakkab iondagi turli atomlarning bergan va qabul qilib olgan
elektronlar sonining ayirmasi shu ionning valentligi va zaryad sonini belgilaydi.
Masalan: 3 guruh kationlarini bir-biridan ajratishga va aniqlashda oksidlanish-
qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi:
Mn
2+
, Fe
2+
larni aralashmasiga H
2
O
2
va NaOH qo'shib kation oksidlantiriladi
:
2FeCl
2
-4NaOH +H
2
O
2
→↓2Fe(OH)
3
+4NaCl
MnCi
2
+2NaOH+ H
2
O
2
→ ↓MnO(OH)
2
+2NaCl+H
2
O
Fe(ОН)
3
va MnO(OH)
2
- cho'kmalar sentrifugalab, eritmadan ajratiladi.
Elementiarning oksidlash yoki qaytarish xususiyati har xil bo'lib, ular
oksidianish-qaytarilish potensiali miqdori bilan xarakterlanadi va uning qiymati
voltlarda ifodalanadi.
Agar biror eritmada ayni elementning oksidlangan va qaytarilgan
formulalar bo'lsa bunday eritma oksidianish-qaytarilish tizimi (red/oks) deyiladi.
Bunday eritmada oksidlangan va qaytarilgan formalar orasida muvozanat qaror
topadi, chunki formalarning biri elektron berishga ikkinchisi elektron biriktirib
olishga intiladi.
Oksidlovchi potensialining har xil bo'lishiga sabab atom yoki ionlarning
elektronga moyiliigining xilma-xilligidir.
Yuqoridagi rasmda ko'rsatilgan sxema oksidianish-qaytarilish zanjirining
tuzilish sxemasidir. Elektrodlarning ikkalasi ham Pt dan yasalgan Iner o'tkazgich
sifatida namoyon bo'ladigan KCl-ko'prigi Pt elektrodlarga o'zaro tutashtirilganda
galvanometr E.Yu.K. hosil bo’lishini ko'rsatadi.
42
Sn
2+
ionlari 2ta elektron berib Sn
4+
ionlariga aylanadi, ya'ni oksidlanadi. Pt
sim va Pt elektrodlari orqali o'tib kelgan elektronlarni Fe
3+
anionlari qabul qiladi
va o'zi Fe
2+
gacha qaytiraladi. Galvanik elementdagi Pt
1
(1-idishdagi) elektrodi
manfiy. Pt
11
elektrodi esa, musbat zarvadlanadi. Zanjirning E.Yu.K.
oksidlanuvchi juft Fe
3+
/ Fe
2+
ning oksidlanisli-qaytarilish potensialidan
qaytaruvchi juft Sn
4+
/ Sn
2+
ning oksidianish-qaytarilish potensialining
ayirmasiga teng.
Do'stlaringiz bilan baham: |
