Microsoft Word analitik kimyo ruziyev

 3.Dars o'tish vositalari
:
Gal'vanik elementlar sxemalari va oksidlovchi 
hamda qaytaruvchilarga oid ko'rgazmali qurollardan foydalaniladi.
 
 
4.Dars o'tish usuli
sifatida tarqatma materiallardan foydalaniladi.
 
 5.Darsning mazmuni: 
Atomlar yoki ionlar o'zaro elektronlar berishi yoki qabul qilishi bilan 
boradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi. Oksidlanish-
qaytarilish reaksiyalarining electron nazariyasini 1913-yilda. L.V. Pisarjevskiy 
kashf etdi.
Masalan: 
Sn
2+
+2Fe
3+
→Sn
4+
+2Fc
2+
Sn
2+
-2e →Sn
4+
2Fc
3+
+2e → 2Fe
2+ 
 
3-rasm. Gal’vanik element sxemasi
 
SnCl
2
va FeCl
3
ning 0,1 M eritmalari olinib HCl yordamida kislotali 
muhitga keltirilgan. Ionlar bir idishdan ikkinchisiga diffuziyalana olishi uchun 
KC1 to'ldirilgan . U simop nay orqali tutashtirilgan (3-rasm), Elektrodlar Pt dan 
iborat. Voltmetr strelkasining burilishi galvanik elementning tashqi zanjirida 
elektr toki paydo bo'lganini ko'rsatadi. Bunda elektronlar SnCl
2 
idishidan FeCl
3 
idishiga o'tadi. Agar Sn
4+
va Fe
2+
ularga sifat reaksiya qilib ko'rilsa bunga 
ishonch hosil qilish mumkin. 
Oksidlanish elektron yo'qotish, qaytarilishi elektronlar qabul qilish 
jarayonidir, Masalan: Mn ning oksidlanishi: 
MnО → Mn O
K MnO → KMnO
Yoki qaytarilishda oksidlanish darajasi +7 dan +2 gacha pasayadi: 
KMnO
4
→K
2
MnO
4
→MnO
2
→Mn
2
O
3
→MnO 
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tahliliy kimyoda moddalarni topish, 
ajratish va aniqlashda ishlatiladi. 

---

41 
Reaksiyada elektron qabul qiladigan atom, molekula yoki ion oksidlovchi 
deyiladi. Tahliliy kimyoda qo’laniladigan asosiy oksidlovchilar qatoriga 
quyidagilar kiradi: xlorli va bromli suv, H
2
O
2 
KCIO
3
, Na
2
S
2
O
3
, KMnO
4
, 
K
2
Cr
2
O
7
, HNO
3 
, КJO
3
, КВrO
3
, KClO
3
. 
Reaksiyada elektron beradigan atom, molekula yoki ion qaytaruvchi 
deyiladi. Tahliliy kimyoda qo’laniladigan asosiy qaytaruvchilar qatoriga 
quyidagilar kiradi: Zn,Fe,Al, Na, K, Ca, SnCl
2
, H
2
S, H
2
SO
3
, Na
2
S
2
O
3
, HJ, HBr,
Elektronlar erkin holatda qolmaganligi uchun qaytaruvchi bergan 
elektronlar soniga oksidlovchi qabul qilgan elektronlar soniga teng bo'lishi 
kerak. 
Oksidlanish darajalari quyidagilariga asoslanib topiladi. 
1.Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida H va metallar deyarli hamma vaqt 
elektronlar yo'qotadi. 
2.Kislorod odatda 2 elektron qabul qiladi, ya'ni uning qaytarilish darajasi 2 
ga teng. 
3.Boshqa elementlar qanday ionlar hosil qilishiga qarab (+) va (-) zaryadli 
bo'lishi mumkin. 
4.Molekula tarkibiga kiruvchi elementar zarrachalar zaryadlarining 
yig'indisi nolga teng, ya'ni molekula (atom) elektroneytraldir. 
5. Murakkab iondagi turli atomlarning bergan va qabul qilib olgan 
elektronlar sonining ayirmasi shu ionning valentligi va zaryad sonini belgilaydi. 
Masalan: 3 guruh kationlarini bir-biridan ajratishga va aniqlashda oksidlanish-
qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi: 
 
Mn
2+
, Fe
2+
larni aralashmasiga H
2
O
2
va NaOH qo'shib kation oksidlantiriladi
: 
2FeCl
2
-4NaOH +H
2
O
2
→↓2Fe(OH)
3
+4NaCl 
MnCi
2
+2NaOH+ H
2
O
2
→ ↓MnO(OH)
2
+2NaCl+H
2
O 
Fe(ОН)
3
va MnO(OH)
2
- cho'kmalar sentrifugalab, eritmadan ajratiladi. 
Elementiarning oksidlash yoki qaytarish xususiyati har xil bo'lib, ular 
oksidianish-qaytarilish potensiali miqdori bilan xarakterlanadi va uning qiymati 
voltlarda ifodalanadi. 
Agar biror eritmada ayni elementning oksidlangan va qaytarilgan 
formulalar bo'lsa bunday eritma oksidianish-qaytarilish tizimi (red/oks) deyiladi. 
Bunday eritmada oksidlangan va qaytarilgan formalar orasida muvozanat qaror 
topadi, chunki formalarning biri elektron berishga ikkinchisi elektron biriktirib 
olishga intiladi.
Oksidlovchi potensialining har xil bo'lishiga sabab atom yoki ionlarning 
elektronga moyiliigining xilma-xilligidir. 
Yuqoridagi rasmda ko'rsatilgan sxema oksidianish-qaytarilish zanjirining 
tuzilish sxemasidir. Elektrodlarning ikkalasi ham Pt dan yasalgan Iner o'tkazgich 
sifatida namoyon bo'ladigan KCl-ko'prigi Pt elektrodlarga o'zaro tutashtirilganda 
galvanometr E.Yu.K. hosil bo’lishini ko'rsatadi. 

---

42 
Sn
2+ 
ionlari 2ta elektron berib Sn
4+ 
ionlariga aylanadi, ya'ni oksidlanadi. Pt 
sim va Pt elektrodlari orqali o'tib kelgan elektronlarni Fe
3+ 
anionlari qabul qiladi 
va o'zi Fe
2+
gacha qaytiraladi. Galvanik elementdagi Pt
1
(1-idishdagi) elektrodi 
manfiy. Pt
11
elektrodi esa, musbat zarvadlanadi. Zanjirning E.Yu.K. 
oksidlanuvchi juft Fe
3+
/ Fe
2+
ning oksidlanisli-qaytarilish potensialidan 
qaytaruvchi juft Sn
4+
/ Sn
2+
ning oksidianish-qaytarilish potensialining 
ayirmasiga teng.