Microsoft Word aa mundarija lotin yangi

Maktabda onomastika to‘garagi faoliyati. 
Onomastik materiallarning 
kishilar turmushi, ijtimoiy hayot, tarixiy davrlar va insonlarning istiqomat 
maskanlari, o‘rin - joy hududlari, shuningdek, maktab ta’limidagi har bir fan 
bilan tabiiy ravishda bog‘liq ekanligi; onomastik materiallarning juda rang - 
barang hamda qiziqarli bo‘lganligi; buning ustiga, tashabbuskor, o‘z sohasining 
bilimdoni, mukammal kasbiy mahoratli o‘qituvchining tadbirkorligini e’tiborga 
olsak, atoqli otlar borasidagi bilimlarni egallashga bo‘lgan o‘quvchilarning 
intilishi hamisha kuchli bo‘ladi. Ana shu shart - sharoitning o‘zi ona tili va 
adabiyoti o‘qituvchisi oldiga tilshunoslik bo‘yicha to‘garak tashkil qilishdek 
hayotiy, o‘ta zarur va muhim vazifani qo‘yadi. 
Tanlagan mavzu doirasida fan to‘garagini «Onomastika to‘garagi» deb 
nomlagan ma’qul. Chunki onomastika maktabda o‘qitiladigan barcha fanlar 
yo‘nalishlaridagi atoqli otlar bilan ta’lim- tarbiyaviy ish olib borish imkonini 
beradi. Bundan tashqari onomastika fani yo‘nalishlarining barchasi uchun 
umumiy mushtarak bo‘lgan jihatlari juda ko‘p. Mazkur jihatlarga ularni 
o‘rganishning maqsad va vazifalari, ilmiy tadqiqot usullarini, yasalishi va 
tuzilishini o‘rganish, to‘g‘ri talaffuz va imlosini belgilash, nomlanish asoslarini 

---

60 
aniqlash, tahlil qilish usullari, amaliy ahamiyatini ko‘rsatish kabi holatlarni 
kiritish mumkin. 
O‘quvchilarning fan to‘garaklari maktabda sinfdan tashqari olib 
boriladigan ta’lim- tarbiya ishlarining eng ko‘p qo‘llaniladigan mashg‘ulot 
shakllaridan biridir. To‘garaklar umumiy maqsad va intilishlari bir xil 
bo‘lib fan o‘qituvchisi rahbarligida faollik ko‘rsatadigan o‘quvchilar 
jamoasi guruhidir. To‘garak odatda bir sinf yoki yonma - yon (parallel) 
sinflarning yoki bo‘lmasa aralash (pastki va yuqori) sinflarning 10 
nafardan 20 nafargacha bo‘lgan, ona tili faniga qiziqishlari, istak- 
orzulari va qobiliyatlarini namoyon qilgan fanlarni yaxshi o‘zlashtirib 
kelayotgan o‘quvchilardan tashkil qilinadi. To‘garak tarkibi haddan tashqari 
katta bo‘lmasligi kerak, chunki o‘quvchilar jamoasi katta bo‘lsa to‘garak 
ishini qiyinlashtiradi. 
To‘garakkka o‘z fanini biladigan va sevadigan, mashg‘ulotlarga ijodkorlik 
va tashabbuskorlik bilan yondashadigan, g‘ayratli ona tili va adabiyoti 
o‘qituvchisi rahbar qilib tayinlanadi. 
To‘garak a’zolarining birinchi tashkiliy majlisida o‘quvchilar orasidan 
to‘garak boshlig‘i saylanadi. To‘garak a’zolari ko‘pchilikni tashkil qilsa 
(yigirmatacha bo‘lsa) uch o‘quvchidan iborat qo‘mita saylanadi. To‘garak 
rahbari butun o‘quv yili uchun ona tili fani ta’limi dasturi asosida 
mashg‘ulotlar rejasini tuzadi. Rejada to‘garakning maqsad-vazifalari 
o‘rganiladigan mavzular va ularni o‘tish muddati har bir mavzuning 
qisqacha mazmuni, uning bajarilishi uchun mas’ul to‘garak a’zosi aniq belgilab 
qo‘yiladi. 
To‘garak mashg‘ulotlarini har oyda ikki marta (oyning 2 va 4 haftalarida) 
o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. To‘garak mashg‘ulotlarining o‘tishi va 
rejalashtirilgan tadbirlarning bajarilishi to‘garak rahbari (yoki boshlig‘i) 
tomonidan to‘garak jurnaliga qayd qilib boriladi. 
«Onomastika to‘garagi» ish rejasining mazmuni maktab ona tili fani, 
ya’ni ona tili ta’lim dasturi mavzularini takrorlamasligi kerak. Chunki bizning 

---

61 
onomastika to‘garagimizning asosiy maqsadi- to‘garak a’zolarining tanlangan 
yo‘nalish materiallarini amalda o‘rganish orqali o‘quvchilarni fanni 
o‘zlashtirishga qiziqtirish, shu sohadagi bilimlarini kengaytirish, boyitish va 
chuqurlashtirish, shuningdek, ularni mustaqil ishlashga o‘rgatish, ularda 
ko‘nikma va malakalar hosil qilishdan iboratdir. 
Onomastika to‘garagida mashg‘ulotlar to‘garak rahbarining maqsadli 
suhbati, to‘garak a’zolarining bajargan amaliy ishlari bo‘yicha axborotlarni 
eshitish, ilmiy, ijodiy izlanishlar bo‘yicha referat va bayonnomalar 
tayyorlatish, ma’ruzalarini tinglash, muhokama qilish; amaliy ishlardan -
onomastikaning turli yo‘nalishlari bo‘yicha materiallar to‘platish , ularni tahlil 
qildirish , guruhlatish , lisoniy jihatlarini o‘rganish , xulosalar chiqarish kabilar 
asosiy ta’lim tarbiya usullari hisoblanadi. Onomastika to‘garagining devoriy 
gazetasini, axborotlar byulletenlarini muntazam chiqarib turish , tilshunos , 
adabiyotshunos olimlar bilan to‘garak a’zolarining uchrashuvlarini tashkil 
qilish, onomastik materiallarni yig‘ish maqsadida sayohatlar uyushtirish, tematik 
anjumanlar tashkil qilish kabi tadbirlar ham to‘garak faoliyatining ommaviy 
mashg‘ulot shakllari bo‘lib xizmat qiladi. 
Shulardan «Toponimika» to‘garagi faoliyatini ko‘rib o‘taylik. 
O‘quvchilar boshlang’ich sinflarda « Tabiat», 5-sinflardan esa «Tabiiy 
geografiya» fanlarini o‘rgana boshlaydilar. Tabiiy geografiyada 
atrofimizdagi tuman, shaharlar, daryo-dengizlar, dasht va tog‘larni o‘rganib, 
O‘zbekistonning tabiati bilan tanishadilar. Bu borada o‘quvchilar turli-
tuman nomlarga duch keladilar. Bunday joy nomlarining ayrimlari ma’lum bir 
ma’no anglatsa, boshqalarning nomlari ma’no anglatmasligi mumkin. 
Shunday vaziyatda o‘qituvchi bir - ikki geografik nomning tuzilishi, 
yasalishi yoki ma’nolarini aytib bersa, o‘quvchilarda joy nomlarini 
o‘rganishga ham qiziqish ortadi. O‘quvchilarning ana shu qiziqishlarini hisobga 
olib, maktabda «Toponomika» to‘garagi tuzish mumkin. Geografik nomlar 
etimologiya ( so‘zlarning kelib chiqishi) va so‘z yasalishi haqida juda boy 
ma’lumotlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi. Shuning uchun o‘quvchilarni 

---

62 
etimologik tahlilga o‘rgatishda toponimika to‘garaklarining ahamiyati katta.
35
Geografik nomlar, ayniqsa , mahalliy joy nomlarining etimologiyasi bilan 
tanishtirish o‘quvchilarga, birinchidan, joy nomlarining asosli esda qolishiga 
yordam beradi, ikkinchidan, so‘zlarning yasalishi haqida ma’lumotlar oladi, 
uchinchidan, etimologik tahlil ko‘nikmalari rivojlanadi. Oqibat natijada 
o‘quvchi har bir so‘z va iboraga o‘ylanib ehtiyotkorlik bilan qaraydi. 
Ularning ma’no- mazmunini bilishga qiziqadi. 
To‘garak mashg‘ulotlari kirish darslari bilan boshlanib, o‘quvchilarga 
geografik nomlarni o‘rganadigan fan haqida dastlabki tushunchalar berish, 
joy nomlarining xususiyatlari, ularning har biri o‘zgarishlarga uchrashi , ular 
haqida har xil qiziqarli rivoyatlar, afsonalar, xalq xotirasi va og‘zaki 
ijodida saqlanib kelinayotganligi kabi masalalarga to‘garak a’zolarining 
e’tibori qaratiladi. To‘garak mashg‘ulotlari kichik – kichik mavzular, ixcham 
bir shaklda bayon qilish, sharxlab berish, isbot qilish yo‘li bilan 
tushuntiriladi. Qisqagina ma’ruza dastlabki paytda o‘qituvchi, navbatdagi 
mashg‘ulotlarda esa to‘garak a’zolari tomonidan tayyorlanib , o‘quvchilar olib 
boradi. 
Bizning sharoitda toponimik 
nomlarning tahlilini 
mahalliy 
nomlardan boshlash yaxshi natijalarni beradi. Masalan, Qo‘shko‘pir tumani 
nomini tahlil qilish mumkin. “Qo‘shko‘pir” atamasining kelib chiqishi xususida 
tarix fanlari nomzodi R. Masharipovning “Moziy sadolari va saboqlari” 
kitobi ma’lumotlaridan foydalaniladi. 
Qo‘shko‘pir - bu qadimiy qal’aning nomi bo‘lib, uning ko‘prik bilan 
bog‘lanib qolganligiga kelsak, 1911-yilgacha qal’a ichida G‘ozovot kanaliga 
qurilgan ikkita ko‘prik mavjud edi. Xiva xoni Isfandiyorxonning topshirig‘iga 
binoan 1911- yilda ruslar shu yog‘och ko‘priklar yoniga temirdan ko‘prik 
quradilar. ...Hamyurtlarimizning ko‘pchiligi uning nomini ana shu oldingi ikkita 
ko‘prik , qo‘sha ko‘prik ma’nosida “Qo‘shko‘pir” deb talaffuz qiladilar. 
Bu xususda xalq etimologiyasi ham bor. Bu rivoyatga ko‘ra: 
35
Дўсимов З. Тиллаева М. Топонимика асослари. -Т. “Фан”. 2002.Б.56. 

---

63 
G‘ozovot kanali qal’ani qoq ikkiga bo‘lib oqib o‘tadi. Kanalning har 
ikki qirg‘og‘ida ham unumdor yerlarga dehqonchilik qilingan. Ekin- 
tikinda asosiy qurol ho‘kiz qo‘shiladigan omoch edi. Ana shu omochni o‘ng 
qirg‘oqdan chap qirg‘oqqa, chap qirg‘oqdan o‘ng qirg‘oqqa olib o‘tish 
uchun dehqonlar kanal ustiga oyoq ko‘prik qurganlar. Undan qo‘shni olib 
o‘tishda foydalanganlar. Shu kichik ko‘prikdan qal’ani nomi kelib chiqqan 
deyiladi.
36
To‘garak mashg‘ulotining navbatdagi mashg‘ulotlaridan birida tumandagi 
yana bir qishloq nomining kelib chiqishini to‘garak a’zolaridan biriga kichkina 
ma’ruza qilishga beriladi. Buning uchun to‘garak rahbari mavzuni ilmiy 
asoslash uchun o‘quvchilarga manbalarni aniq ko‘rsatadi, qayerdan topish 
mumkinligini aytadi yoki o‘zi topib berpdi. Ma’ruzani bir o‘quvchi tayyorlasa
ham, boshqa a’zolariga ham mashg‘ulotning maqsadi, bajariladigan ishlar 
batafsil tushuntiriladi. Maqsad- to‘garak mashg‘uloti ishida barcha a’zolar 
faollik ko‘rsatsin.
Masalan, “Qatag‘on” qishlog‘ining nomi yuzasidan shunday materialdan 
foydalandik:
“Qatag‘on” turkiy xalqlar urug‘ining birinchi nomi bo‘lib, ular 
Chingizxondan olti avlod ilgari Mo‘g‘uliston va Oltoy o‘lkasi o‘rtasidagi 
Enasoy daryosi bo‘ylarida yashagan turkiy xalqlarning bir urug‘i hisoblanadi. 
Asosiy mashg‘uloti ovchilik va chorvachilik bo‘lib, mollarni asrashga qulay, 
sero‘t yaylovlar axtarib, hozirgi Markaziy Osiyo hududlariga siljib kelganlar va 
turli elatlarga tarqalib ketganlar.
Qatag‘on urug‘ining bir guruhi XVI asr turkiy urug‘larning ommaviy 
ravishda g‘arbiy hududlarga ko‘chishi davrida hozirgi o‘zlari istiqomat 
qilayotgan maskanga kelib o‘rnashib qolganlar. Atrofdagi aholi ularni 
“qatag‘onlar” deb ataganlar. Bu qishloqning janubiy hududi G‘ozovotyop bilan, 
sharqiy hududlari Chuqurqum etaklarida joylashgan. Qatag‘on hozirgi kunda
o‘zbek xalqining tarkibiy qismi sifatida barcha jabhalarda o‘zining katta
36
Р.Машарипов. Мозий садолари ва сабоқлари. -Тошкент.1998. Б.43. 

---

64 
mavqeyiga ega. Demak, “Qatag‘on” qadimgi urug‘ nomlaridan biri ekan. Shu 
asnoda o‘quvchilarga Qo‘shko‘pir tumani xaritasidan Qatag‘on qishlog‘ining 
joylashishini maxsus tayyorlab namoyish qilish mumkin.
Shuningdek, o‘quvchilarni Qo‘shko‘pir tumanining sharqiy hududlaridan 
boshlanib, g‘arbiy hududlarigacha kesib o‘tgan G‘azovotyop kanalining nomi 
ham qiziqtiradi.
Mo‘g‘ullar istilosigacha Madra deb nomlangan kanal mo‘g‘ullar istilosidan 
keyin qisqa vaqtlar Nosiriy deb tilga olinadi. G‘azovot kanal nomi sifatida 
birinchi marta Anushashohning o‘g‘li Arangxon davrida uchraydi. “G‘ozi” 
so‘zining lug‘aviy ma’nosi “g‘olib” bo‘lib, turli ismlarga qo‘shilgan: 
Sultong‘ozi, Muhammadg‘ozi, Abulg‘ozi kabi.
Shuningdek, o‘quvchilarni Qo‘shko‘pir tumanining sharqiy hududlaridan 
kesib o‘tgan G‘ozovotyop kanilining nomi ham qiziqtiradi.
Shunday qilib, Abulg‘ozixon davrida Madra kanali qazib uzaytirilib 
G‘ozovot qal’asigacha olib borilgan. Shu munosabat bilan yangi tiklangan kanal 
G‘ozoovtyop deb yuritila boshlangan. 
Shunday qilib, toponomik to‘garaklarda faqat mahalliy mintaqalardagi joy 
yoki boshqa maskan nomlarinigina emas, balki O‘zbekiston jahon xaritasida, 
maktab darsliklarida uchraydigan nomlarning ham etimologiyasini asta-sekin, 
izchillik bilan o‘zgartirib borish lozim. Bunday tadbirlar to‘garak a’zolarining 
fikrini o‘zgartiradi: nom qo‘yish, so‘z yasalish usullarini amalda o‘zlashtirib 
oladilar.