Microsoft Word 7 -mavzu. Muh

Diqqat o‘z-o‘zini nazorat 
qilish jarayonini samaradorliligini oshiradi.
5.
 
Agar diqqatni faoliyat sifatida ko‘rib chiqsak, psixik nazorat diqqatning 
ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakterini tavsiflaydi va aqliy haraatlarni shakllanishini 
ta’minlaydi.
6.
 
Ixtiyoriy diqqat faoliyatning mahsuldorligini ta’minlaydi.
Diqqat boshqa bilish jarayonlari kabi rivojlanish bosqichlariga ega. Inson hayotining 
birinchi yilida bolada ixtiyorsiz diqqat rivojlangan bo‘ladi. Bola dastlab faqatgina tashqi 
ta’sirlargagina javob qaytaradi. Bu holatda tashqi qo‘zg‘atuvchi yorqinlik harakteriga ega 
bo‘lishi kerak, masalan qorong‘u xonadan yorug‘ xonaga o‘tishi bilan yoki qattiq tovush 
eshitilishi bilan kuzatiladi.
Hayotining uchinchi oyidan boshlab esa, bola o‘z hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan 
ob’ektlarga faol qiziqa boshlaydi va diqqati ularga yo‘naltiriladi. Bola hayotining beshinchi va 
yetinchi oyida predmetlarga uzoq vaqt diqqatini qarata oladi va ularni ushlab, paypaslaydi va 
og‘ziga solib ularni o‘rganishga intiladi. Ayniqsa, yorqin va aniq predmetlarga qiziqish oratadi. 
Bu holat ixtiyorsiz diqqatni yetarlicha rivojlanganligini anglatadi. 
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishi inson umrining birinchi yilini oxiri va ikkinchi yilning 
boshlarida shakllana boshlaydi.
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishi va shakllanishi bola tarbiyasi bilan bog‘liq. Bolani o‘rab 
turgan muhit uni nima qilishga emas, nimani qanday qilishga o‘rgatadi. N.F.Dobrininning 
fikricha, tarbiya natijasida bola o‘rgatilgan vazifalarni ongli ravishda bajarishga intiladi.
Bolada ixtiyoriy diqqatni rivojlanishida o‘yinning o‘rni beqiyosdir. Bola o‘yin jarayonida 
o‘z xatti-harakatlarini koordinatsiyalashga va ma’lum bir qonun qoidalarga buysundirishga 
intiladi. Ixtiyoriy diqqat bilan hamkorlikda ixtiyorsiz diqqat ham shakllanadi. Bolaning o‘z 
hayoti davomida predmtlar va hodisalar bilan tanishib borishi natijasida uning diqqati ko‘lami 
ham ortib boradi va qiziqiqshlar doirasi kengayadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning diqqatida ixtiyoriy diqqatning beqaror bo‘lishi 
bilan harakterlanadi. Bola tashqi qo‘zg‘atuvchilarga tez beriladi. Uning diqqati haddan tashqari 
emotsional — bolada o‘z xissiyotlarini boshqarish ko‘nikmasi yaxshi rivojlanmagan. Shu bilan 
birga ixtiyorsiz diqqat yetarlicha barqaror, uzoq muddatli va konsentratsiyalashgan. Bolada 
irodaviy xarakatlarni rivojlantirish orqali uning ixtiyoriy diqqati shakllana boshlaydi.
Ixtiyoriy diqqatning shakllanishiga maktab ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Maktabdagi o‘quv 
topashiriqlari boladagi ixtiyoriy diqqatni rivojlanishiga olib keladi. Bola bir soat o‘quv 
mashg‘ulotida o‘tirish orqali u o‘z xulq-atvorini nazorat qilishni o‘rganadi. O‘quv yilining 
boshida darslarda o‘tirish bola qiyinchilik tug‘dirgani uchun malakali pedagoglar o‘z darslarini 
rang-barang o‘tkazishga intiladilar. Shu bilan birga bu davrda bolada ko‘rgazmali-obrazli 
tafakkur shakllangan bo‘lishini ham hisobga olish kerak.
Yuqori sinflarda diqqatning rivojlanishi yuqori darajaga chiqadi. Maktab o‘quvchisi endi 
uzoq muddat bir faoliyat turi bilan shug‘ullanishi va o‘z xulq-atvorini nazorat qilishi mumkin. 
Bir narsani alohida e’tiborga olish lozim, diqqatning rivojlanishiga faqatgina tarbiya emas, balki 
yosh xususiyatlari ham ta’sir etadi. Masalan, 13-15 yoshdagi psixofiziologik o‘zgarishlar ham 
inson organizmida qo‘zg‘aluvchanlik yoki tushkunlik ortadi, bu esa diqqatning barqarorligini 
biroz susaytiradi.