Microsoft Word \270\270\270darslik elektron tijorat docx

11-BOB. INTERNET SAVDO TIZIMLARI 
 
11.1. Internet magazin, internet maydon, internet auksion, 
internet birjalar 
 
Elektron  internet  magazinlarning  axborot  texnologiyalari  Internetdan 
foydalana  oluvchi  xaridorga  uyidan  chiqmasdan  turib  turli  firmalarning  tavar  va 
hizmat navlari bilan tanishishga, ularning sifati va narxi bo’yicha axborot olishga, 
internet  orqali  to’lovni  amalga  oshirishga  va  uyga  yetkazib  berish  bilan  xarid 
qilishga  imkon  beradi.  Umumiy  holda  Internet-magazinning  asosiy  vazifalari 
xaridorga-axborot xizmatini ko’rsatish, buyurtmalarni ishlash, to’lovlarni amalgam 
oshirish hamda turli statistik axborotlarni yig’ish va tahlillash. 
Internet-magazinni boshqarish sxemasi 1-rasmda keltirilgan. 
 
 
11.1- rasm. Internet-magazinni boshqarish sxemasi 
 Bu sxemada: 
•
 
Web-server – tushgan so’rovlarni taqsimlaydi, foydalanishni chegaralaydi. 
•
 
Ilovalar  serveri  –  barcha  tizim  ishlashini,  xususan  Internet-magazin  biznes 
mantiqini boshqaradi: 
•
 
MBBT ilovalar, mijozlar, schyotlar va hokozo hususidagi axborotni saqlashni 
va ishlashni amalgam oshiradi. 
 Internet-magazinning  ta’minoti  Web-vitrinanikiga  qaraganda  qimmqtga 
tushsada,  uning  imkoniyatlari  juda  keng  va  rentabelligi  yuqori.  Undan  tashqari, 

---

165 
 
axborotning  dinamik  ishlanishi  va  ma’lumotlar  bazasining  mavjudligi  evaziga 
Internet-magazin  har  bir  ro’yxatdan  o’tgan  xaridor  bilan  individual  ishlash 
imkoniyatiga ega. 
Elektron tijorat tizimlarida virtual savdo maydonlari.  
Kompyuterning  yaratilishi  XX  asrning  buyuk  kashfiyotlaridan  biridir.  Davr 
talabiga  ko’ra,  bugunga  kunga  kelib  kompyuter  texnologiyalari  va  ularning 
imkoniyatlaridan  foydalanish  juda  rivojlanib  ketdi.  Kompyuter  tarmoqlari  va 
ularning  beradigan  imkoniyatlari,  qulayliklari  katta  xajmdagi  ma’lumotlar  bazasi 
va  axborotlar  bilan  ishlashga  to’g’ri  keltirmoqda.  Jamiyat  tarakkiyotida  yuz 
berayotgan  jadal  o’zgarishlar  insonlarning  kunlik  extiyojlariga  bo’lgan  talablarini 
bajarishda  xam  o’z  ta’sirini  ko’rsatmokda.  Tarmoqning  xozirgi  kunda 
ko’rsatayotgan  katta  imkoniyati  bu  elektron  tarzdagi  savdo  –  sotiqni  amalga 
oshirishidir.  Elektron  tarzdagi  mahsulotlarning  sotilishi  va  sotib  olinishi  elektron 
tijorat tizimiga asos soldi. Elektron tijorat deganda ko’plab kishilar on-line rejimda 
mahsulot sotib olishni tushunadi. Elektron tijorat – bu internet texnologiyalaridan 
foydalanib  pul  ishlash  jarayonidir.  Elektron  savdo  jarayoni  modelini  tarmoqda 
ishlatilishning muvaffaqiyati uchta tashkil etuvchidan iborat:  
Texnologik platformani to’g’ri tashkil etish. 
Raqobatbardosh mahsulotlar. 
Zarur infratuzilish va biznes jarayonlar.  
Agar  shu  uchta  tashkil  etuvchidan  birortasi  qatnashmasa  ham  zamonaviy 
texnologiyaning  qo’llanilishi  muvaffaqiyatga  olib  kelmaydi.  An’anaviy  do’kon 
tipida  tashkil  etilgan  savdo  elektron  tijoratning  mijoz  –  biznes  tipi  deyiladi. 
Bunday tipdagi Web saytlarga elektron tijoratdagi ko’plab saytlar kiradi. Elektron 
tijorat  tizimida  Web  saytlar  orqali  olib  borayotgan  savdo  sotiq  ishining  hajmi 
an’anaviy  savdo  jarayoniga  yaqin  bo’lib  bormoqda.  Bunday  saytlar  elektron 
bozorda  eng  yaxshi  o’ringa  ega  va  rivojlanib  bormokda.  Elektron  tijorat  tizimi 
shuningdek  biznes  –  biznes  bozori  muhitida  ham  ishlaydi.  Bunday  jarayonda 
ulgurji  savdo  qiluvchi  kompaniyalar  va  oddiy  sotuvchilar  16  birgalikda  ishlaydi. 
Masalan  shaxsiy  kompyuter  ishlab  chiqaruvchi  ishchilar  o’z  mahsulotlarini 

---

166 
 
distributorga  va  yirik  sotuvchi  kompaniyalarga  sotishi  mumkin.  Elektron  tijorat 
tizimida u yoki bu ko’rinishdagi savdo maydonini yaratishda mazkur ish faoliyati 
muhitidagi haridor va sotuvchining o’zaro ta’sir sferasining darajasi aniqlanadi. 
Elektron  tijoratda  “virtual  savdo  maydonchasi”  degan  tushuncha  ham  mavjud 
bo‘lib, u yerda sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi shartnomalar tuziladi va moliyaviy 
oldi-sotdi  amallari  o‘tkaziladi.  B2B-sxemasidagi  elektron  tijoratda  virtual  savdo 
maydonchalarining quyidagi uch xil ko‘rinishi mavjud:  
1) Xaridor tomonidan tashkil etiladigan (“buyer-driven”);  
2)  Sotuvchi  tomonidan  tashkil  etiladigan  (“supplier-driven”  yoki  “seller-
driven”);  
3) Uchinchi shaxs tomonidan tashkil etiladigan (“third-party-driven”).  
“Buyer-driven” ko‘rinishidagi virtual savdo maydonchalari bir yoki bir nechta 
kompaniyalar  tomonidan  tashkil  etiladi  va  u  o‘zida  mahsulot  sotib  oluvchi 
kompaniyalarni  birlashtiradi.  Savdo  maydonchalarining  bu  konsepsiyasi  yirik 
kompaniyalar  faoliyatida  tovar  va  xizmatlarni  sotib  olish  jarayonini 
optimallashtirish,  buyurtmalarni  yetkazib  berish  tarmog‘i  va  savdo-sotiq 
shartnomalarini kengaytirishga bo‘lgan ehtiyojlari bilan bog‘liq.  
“Supplier-driven”  ko‘rinishidagi  savdo  maydonchalari  sotuvchilar  tomonidan 
tashkil qilinib, mijozlar sonini ko‘paytirishga va xizmat ko‘rsatish yoki mahsulotni 
sotish bo‘yicha xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan.  
“Third-party-driven”  ko‘rinishidagi  savdo  maydonchalari  esa  xaridor  va 
sotuvchilarni  bir-birlari  bilan  uchrashtirish  mas’uliyatini  oladi.  Odatda,  bunday 
maydonchalar biznesning ma’lum sektori va unda bo‘layotgan jarayonlarni yaxshi 
tushunadigan uchinchi shaxs (tashkilot, kompaniya) tomonidan tashkil qilinadi. 
 Odatda  bunday  maydonlar  kim-ki  biznesning  aniq  sektorida  va  undagi 
jarayonlarning borishida yaxshi ishlay olsa, ular uchun yaratiladi. Bunday maydon 
yaratuvchilari,  haridor  va  sotuvchi  o’rtasidagi  etkazib  beruvchi  kabi  bo’ladi. 
Hozirgi  vaqda  virtual  savdo  maydonini  tashkil  etishning  asosiy  uchta  modeli 
mavjud: katalog, auktsion va birja. Katalog. Kataloglar zamonaviy kuchli axborot 
tizimlari  imkoniyatlaridan  foydalanib,  bir  necha  parametrlar  bo’yicha 

---

167 
 
mahsulotlarni tez tanlash, etkazib berish vaqtini bilish, to’lov turlari va imkonlarini 
o’rganish,  xizmatlar  haqida  axborot  olish  va  boshqa  shu  kabi  axborotlarni  olish 
uchun  xizmat  qiladi.  Bu  model,  unchalik  qimmat  bo’lmagan  mahsulotlarning 
savdo-sotig’ini tez-tez o’tkazishda haridor va sotuvchi orasidagi kuchli fragmentni 
harakterlashda  maqsadga  muvofiq  hisoblanadi.  Bu  modelda  narxlarni  sotuvchi 
belgilaydi. Katalog modeli shuningdek, agar kattagina savdo-sotiq mashhur etkazib 
beruvchilar  va  aniq  qoidalar  asosida  amalga  oshirilsa,  haridor  sotuvchini  tanlash 
uchun  kichik  etkazib  beruvchilarning  ichidan  tanishingiz  va  zarur  bo’lgan  holda 
yaxshi  ishlaydi.Bu  model  narxlar  kam  o’zgaruvchi,  so’rovlar  aniq  aytiladigan 
bozorlarda yaxshi ishlaydi. Auktsion. Narxlar faqat sotuv vaqtida aniq bo’ladigan 
modeldir. Auktsion-web sayt, unda istalgan odam o’zining mahsulotlarini sotuvga 
qo’yishi  mumkin.  Narxlarni  aniq  qo’yish  kerak.  Mahsulotga  qiziqqanlar  esa 
o’zlarining  narxlarini  ko’rsatishadi.  Birja.  Narxlar  so’rov  va  takliflar  bilan 
boshqariladigan va natijada kuchli o’zgarishlar bo’lishi mumkin bo’lgan modeldir. 
Bugungi  kunda  on-line  sotib  olish  jarayonida  to’lov  vositasi  bo’lib  plastik 
kartochkalar etakchilik qilmoqda.Lekin yangi to’lov vositalari ham qo’llanilmoqda 
–  smart-kartalar,  raqamli  pul,  mikroto’lov  va  elektron  cheklar  kabi.  Web-
vitrinalarni yaratish va ishlatish internet do’konlariga nisbatat 2-3 marta arzonroq 
bo’ladi.  Xozirgi  vaqtda  bizning  mamlakatimizda  ham  ko’plab  internet  savdo 
maydonlari ishlamoqda. 
Avvaldan  elektron  tijorat  iqtisodiyotning  alohida  yo‘nalishi  sifatida  qabul 
qilinmagan,  avvaliga  biznes  yuritishining  an’anaviy  mexanizmlarini  shunchaki 
internetga  o‘tkazish  yuz  bergan.  Yangi  yo‘nalishdagi  odatiy  texnologiyalarning 
mavjudligi  yangi  paydo  bo‘lgan  internet-tadbirkorlarga  qo‘l  kelgan,  chunki 
yangisiga  ishonch  darajasi  pasaygan  va  iste’molchilar  katta  istak  bilan  yangi 
imkoniyatlardan  foydalanishgan.  Jumladan,  masalan,  ilk  internet-do‘konlar  keng 
tarqalgan,  telefon  yoki  elektron  pochta  orqali  tovarlarga  buyurtma  berish 
modelidan  foydalanishgan.  Amaldagi  offlayn  biznes  mohiyatiga  ko‘ra  o‘zining 
texnologiyalari  va  mexanizmlari  bilan  eng  qo‘pol  tarzda  internetga  o‘tkazilgan, 
hatto  birinchi  buyurtma  shakllari  saytda  xuddi  an’anaviy  sotuv  kanallarida 

---

168 
 
foydalanilgan qog‘ozlardagi kabi ko‘rinishga ega bo‘lgan. Bu kabi sxema bo‘yicha 
ishlaydigan  ilk  internet-do‘konlarning  egalari  magazinov  mavjud  bo‘lgan  va 
o‘rganib  chiqilgan  normativ  bazadan  foydalanishgan.  Internet-do‘konlarda 
buyurtma  berilgan  tovarlarni  yetkazib  berish  mavjud  bo‘lgan  logistika 
infratuzilmasi  yordamida  amalga  oshirilgan.  Ilk  g‘arb  internet-do‘konlari  uchun 
to‘lov vositasi plastik kartochkalari bo‘lgan, g‘arb iste’molchilariga bu kabi to‘lov 
usulidan foydalanish ertalab yuvinish kabi odatiy hisoblanadi. Rossiyada, internet-
tijorat  yuzaga  kelishi  davomida,  plastik  kartochkalari  g‘arbda  bo‘lgan  kabi 
tarqalmagan  bo‘lgan,  bu  qisman  elektron  savdoni  rivojlantirishning  to‘xatib 
turuvchi faktorga aylangan.