Microsoft Word \270\270\270darslik elektron tijorat docx

 
14.2. Elektron hujjat aylanishida elektron raqamli imzo 
 
Elektron  hujjatlarni  almashish  jarayonida  maxsus  ixtisoslashtirilgan 
tizimlardan  (E-hujjat)  yoki  elektron  pochta  xizmatidan  foydalaniladi.  Elektron 
hujjat almashish tizimlarida hujjatlarni uzatish juda tezkor amalga oshiradi.Imzo va 
uning  ahamiyati. Imzo  –  hujjatning  haqiqiyligini  va  yuborgan  jismoniy  shaxsga 
tegishli  ekanligini  tasdiqlaydigan  insonning  fiziologik  xususiyati.  Imzo  orqali 
insonning shaxsi hamda u yozgan hujjatning haqiqiyligi aniqlanadi.Muhr va uning 
ahamiyati. Muhr  –  hujjatning  haqiqiyligini  va  biror  bir  yuridik  shaxsga  tegishli 
ekanligini  tasdiqlovchi  isbotdir.  Muhrlar  o‘zining  alohida  shakliga  ega  bo‘lib, 
asosan  hujjatlarning  va  undagi  imzolarning  aslligini  tasdiqlaydi.Elektron  raqamli 
imzo. Elektron  raqamli  imzo  O‘zbekiston  Respublikasining  “Elektron  raqamli 
imzo  to‘g‘risida”gi  2003  yil  11  dekabrdagi  562-II  son  Qaroriga  binoan 
quyidagicha  ta’riflanadi.Elektron  raqamli  imzo  -  elektron  hujjatdagi  mazkur 
elektron  hujjat  axborotini  elektron  raqamli  imzoning  yopiq  kalitidan  foydalangan 
holda  maxsus  o‘zgartirish  natijasida  hosil  qilingan  hamda  elektron  raqamli 
imzoning  ochiq  kaliti  yordamida  elektron  hujjatdagi  axborotda  xatolik  yo‘qligini 
aniqlash  va  elektron  raqamli  imzo  yopiq  kalitining  egasini  identifikatsiya  qilish 
imkoniyatini beradigan imzo;Elektron raqamli imzo - xabar yoki hujjat yaxlitligini 
va  muallifining  xaqiqiyligini  tekshirishda  qo‘llaniladigan  va  shaxs  imzosini 
to‘laligicha  o‘rnini  bosa  oladigan  hujjatga  tegishli  isbotdir.  U  axborot  - 
kommunikatsiya  tizimlari  orqali  uzatilayotgan  hujjatlarni  va  axborotlarni 
haqiqiyligini  tekshirishda  qo‘llaniladi.Elektron  raqamli  imzodan  muhr  o‘rnida 
foydalanish. Elektron  raqamli  imzodan  muhr  o‘rnida  ham  foydalanish  ham 
mumkin,  bunda  faqat  va  faqat  hujjatga  tegishli  elektron  raqamli  imzo  hujjatdagi 
barcha o‘zgarishlarni yoki o‘zgartirishlarni ko‘rsatib beradi. Buning uchun elektron 

---

218 
 
raqamli  imzo  yuridik  shaxs  nomiga,  ya’ni  kompaniya  va  tashkilotlar  nomiga 
ruyxatdan  o‘tkaziladi.  Elektron  hujjatning  rekvizitlari. Elektron  hujjatning 
rekvizitlari  quyidagilardan  iborat:  elektron  raqamli  imzo;  jo‘natuvchi  yuridik 
shaxsning nomi yoki jo‘natuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismi va otasining 
ismi;  jo‘natuvchining  pochta  va  elektron  manzili;  hujjat  yaratilgan  sana.  Qonun 
hujjatlari  asosida  yoki  elektron  hujjat  aylanishi  ishtirokchilarining  kelishuvida 
boshqa 
rekvizitlar 
ham 
belgilanishi 
mumkin.Elektron 
kalitlar 
va 
sertifikatlar.Elektron  raqamli  imzoning  yopiq  kaliti  -  bu  faqat  hujjat  muallifiga 
ma’lum  bo‘lgan  va  elektron  hujjatda  elektron  raqamli  imzoni  hosil  qilish  uchun 
mo‘ljallangan  belgilar  ketma-ketligi.  Elektron  raqamli  imzoning  ochiq  kaliti  bu 
elektron  hujjatning  kim  tomonidan  yuborilganligini  aniqlash  va  uni  haqiqiyligini 
tasdiklashda 
qo‘llanilishi 
mo‘ljallangan 
belgilar 
ketma-ketligi. 
Elektron 
sertifikatlar  -  bu  sertifikatsiya  tizimi  qoidalariga  binoan  belgilangan  talablarga 
ko‘ra  elektron  raqamli  imzo  vositalarining  muvofiqligini  tasdiqlash  uchun  hamda 
elektron  raqamli  imzo  kalitining  sertifikati  elektron  raqamli  imzoning  ochiq 
kalitining  elektron  raqamli  imzoning  yopiq  kalitiga  mosligini  tasdiqlaydigan  va 
elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasiga ruyxatga olish markazi tomonidan 
berilgan  hujjat.Elektron  hujjat  almashish  tizimlari. Elektron  hujjat  almashish 
tizimlari  O‘zbekiston  Respublikasining  “Elektron  hujjat  aylanishi  to‘g‘risida”gi 
2004  yil  29  apreldagi  611-II  son  Qaroriga  binoan  quyidagicha  ta’riflanadi  va 
faoliyat yuritadi.Elektron hujjat almashish tizimlari – elektron hujjatlarni axborot-
kommunikatsiya  tizimi  orqali  jo‘natish  va  qabul  qilish  jarayonlari  yig‘indisi. 
Elektron  hujjat  aylanishidan  bitimlar  (shu  jumladan  shartnomalar)  tuzish,  hisob-
kitoblarni,  rasmiy  va  norasmiy  yozishmalarni  amalga  oshirish  hamda  boshqa 
axborotlarni 
almashishda 
foydalanish 
mumkin. 
Turli 
kompaniyalarning 
avtomatlashtirilgan 
tizimlari 
orasida 
standartlashtirilgan 
shakldagi 
ish 
hujjatlarining  (buyurtmalar,  hisob  raqamlari  va  sh.k.)  ma’lum  shakldagi  elektron 
almashinuvi elektron hujjat almashinuvi tizimini belgilaydi. 
Zamonaviy  axborot  texnologiyalari  hukumat  darajasidagi  muammolarni 
yechishda  hal  qiluvchi  o‘ringa  ega  bo‘lishi  mumkin.  Ular  jamiyatdagi  soliqlar 

---

219 
 
to‘lash,  ishlash,  tadbirkorlikni  olib  borish,  ta’lim  olish  va  berish  jarayonlari 
to‘g‘risidagi  ko‘nikmalarni  o‘zgartirmoqda.  Masalan,  turli  tizim  ma’lumotlar 
bazasini  o‘zaro  bog‘lab,  tezkor  axborot  almashinuviga  yordamlashishda  yangi 
texnologiyalar  hukumat  organlari  o‘rtasidagi  to‘siqlarni  olib  tashlash  imkonini 
beradi.  Elektron  biznes  tushunchasi  esa  bugungi  kunda  ishlab  chiqarish 
korxonalari,  kompaniya  va  firmalarning  faoliyatida  asosiy  o‘rin  tutmoqda.  Bu 
elektron  ko‘rinishdagi  biznes  bo‘lib,  uning  asosida  ma’lumotlarni  elektron 
ko‘rinishda qayta ishlash va uzatish yotadi. Elektron biznes ko‘plab yo‘nalishdagi 
faoliyatlarda  ishlamoqda.  Elektron  biznesning  paydo  bo‘lishi  biznes  faoliyatini 
yurituvchilarga keng miqyosdagi kommunikatsiya texnologiyalari, elektron pochta, 
ma’lumotlarning  elektron  almashinishi,  elektron  to‘lov,  internet,  intranetdan 
foydalanish  imkoniyatini  yaratadi.  Bulardan  foydalanishning  natijasida  esa, 
buyurtmalar, hisob – kitob varaqalarini yozish va to‘lovlar to‘liq elektron shaklga 
o‘tib  bormoqda.  Bu  tizim  ko‘plab  afzalliklarga  ega  bo‘lib,  bugungi  kunda  keng 
rivojlanmoqda  va  oldingi  an’anaviy  savdo  jarayoni  usullaridan  ketma  –  ket  voz 
kechish boshlandi.  
Elektron  biznes  tizimlarini  yaratishning  asosini  Web  –  texnologiyalari 
tashkil  etmoqda.  Global  tarmoqda  faoliyat  yuritmoqchi  bo‘lgan  korxona,  ishlab 
chiqarish  kompaniyalari,  firmalar  o‘z  saytiga  ega  bo‘lishlari  shartdir.  Internet 
xizmatlari tizimi internet tarmog‘i xizmatlarini o‘z ichida qamrab olib, ikki qismda 
ko‘rib  chiqilgan.  Birinchi  qismida  internet  tarmog‘i  abonentlariga  amaliy 
protokollar  tomonidan  taqdim  etiluvchi  funksional  imkoniyatlar  majmui:  -  Web 
xujjatlarni o‘qish; - elektron pochta; - fayllarni uzatish va qabul qilish; - muloqotda 
bo‘lish; - tarmoqda xujjatlarni saqlash va ular bilan ishlash. Ikkinchi qismda aynan 
foydalanuvchilar uchun xizmatlar ko‘rib chiqiladi. Ularga tarmoqdan foydalanish, 
internet  resurslarini  yaratish,  tashkiliy  va  axborot  ta’minoti,  tarmoqda  reklamani 
joylashtirish  kabi  xizmatlar  kiradi.  O‘z  o‘rnida  elektron  biznes  axborot 
kommunikatsiya  texnologiyalari  vositasida  amalga  oshirilib,  internet  tarmog‘i 
paydo bo‘lgunga qadar ma’lumot uzatishni elektron tizimlariga asoslangan. Ushbu 
ma’lumotlarni almashish tashkiliy usullaridan hozirda ham foydalaniladi. Internet 

---

220 
 
elektron  biznesning  butun  dunyoda  tarqalishi  uchun  qulay  zamin  yaratgan 
bo‘lsada, elektron biznes rivojlanishining axborot texnologiyalari nuqtai nazaridan 
bu vosita optimallik o‘rnini egallab olmaydi. Biroq aynan internet elektron biznes 
rivojlanishiga  katta  turtki  bo‘ldi  va  nafaqat  katta  korporatsiyalar,  balki  kichik  va 
o‘rta  tadbirkorlarga  va  aloxida  shaxslarga  xam  ushbu  biznesning  bevosita 
ishtirokchisiga  aylanish  imkonini  berdi.  Bu  bilan  yetkazib  beruvchilar  va 
iste’molchilarning  tobora  kengroq  doirada  jalb  etilayotganini  ta’minladi.  Kundan 
kunga  elektron  biznes  orqali  tovar  oldi  sottisi,  tovar  va  xizmatlar  assortimentini 
oshira  boshlashi  bilan  davlatlar,  davlat  muassasalari,  korxonalar  va  shaxslarni 
o‘zaro  hamkorligini  amalga  oshirish  imkonini  yaratib,  bir  hamjamiyatga 
birlashtirdi,  telekommunikatsion  texnologiyalar  to‘siqlarsiz  samarali  hamkorlik 
amalga oshirish uchun zamin yaratadi. Hozirgi elektron biznes yuritishning turli xil 
andozalari qariyib hamma  mamlakatlarda,  iqtisodiyotlarning  turli sohalarida,  turli 
xil  hajmdagi  korxonalarda,  shuningdek  davlat  muassasalari  va  turli  darajadagi 
vakolatli qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarida tarqalmoqda. Bu 
andozalarning  umumiy  qabul  qilingan  tasnifi  asosiga  shartli  52  ravishda  mol 
yetkazib  beruvchi  va  xaridor  deb  nomlash  mumkin  bo‘lgan  elektron  biznesning 
o‘zaro  aloqador  tomonlari  turlari  qo‘yilgan.  Bu  tavsifning  mazmuni  shundan 
iboratki,  elektron  biznesni  yuritish  andozalari  mahsulot  yetkazib  beruvchi  va 
xaridorlarning  aniq  turlariga  qarab  farqlanadi.  Mahsulot  yetkazib  beruvchi  va 
xaridorlar  turkumiga  quyidagilar  kiradi:  Davlat  (Government),  Korxona 
(Business),  Mijoz  (Consumer),  Hamkor  (Partner),  Korxona  xodimi  (Employee). 
Andoza  belgilanishi  tovar  yetkazib  beruvchi  va  xaridor  nomlanishidan  tuziladi. 
Hozirgi  vaqtda  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatda  turli  xil  darajada  quyidagi 
andozalardan  foydalaniladi:  -  B2B  –  Business  to  Business  (korxona  korxona 
uchun);  -  B2C  –  Business  to  Consumer  (korxona  mijoz  uchun);  -  G2B  – 
Government  to  Business  (davlat  korxona  uchun);  -  B2E  –  Business  to  Employee 
(korxona xodim uchun); - C2B – Consumer to Business (mijoz korxona uchun); - 
C2C  –  Consumer  to  Consumer  (mijoz  mijoz  uchun);  -  B2G  –  Business  to 
Government  (korxona  davlat  uchu);  -  G2P  –  Government  to  Partner  (Davlat 

---

221 
 
hamkor  uchun);  -  P2G  –  Partner  to  Government  (Hamkor  davlat  uchun)  va 
boshqalar. Umuman olganda, elektron biznes virtual savdo maydonchasi deganda 
shunday joy tushuniladiki, u yerda sotuvchi va xaridor o‘rtasida shartnoma tuziladi 
va moliyaviy oldi – sotti amallari o‘tkaziladi. Virtual savdo maydonchalari uch xil 
ko‘rinishda  bo‘ladi:  xaridor  tomonidan  tashkil  etiladigan;  sotuvchilar  tomonidan 
tashkil  etiladigan;  uchinchi  shaxs  tomonidan  tashkil  etiladigan.  U  yoki  bu 
ko‘rinishdagi  elektron  biznes  savdo  maydonchalarini  tashkil  etish  odatda  xaridor 
va sotuvchilarning shu sohadagi faoliyatiga ta’sir etish darajasi bilan belgilanadi.