Microsoft Word 2-декабрь конф-2019 doc

 
ZAMONAVIY WEB TEXNOLOGIYALAR 
B.A. Sharipov – TDIU,
“Ekonometrika” kafedrasi katta o’qituvchisi 
Bugungi sharoitda eng ilg‘or axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini 
keng joriy etish ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Bu sohada qabul qilingan 
Milliy dasturga muvofiq, telekommunikatsiya texnologiyalari, aloqa tizimlari va 
infratuzilmasi yanada rivojlantirilmoqda, axborot tizimlar komplekslari va 
«Elektron hukumat» axborot bazasi shakllantirilmoqda. 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

190 
Web dasturlash sohasida yangi texnologilar yashin tezligida kirib 
kelmoqda. 
Bu 
sohada 
yangiliklarni 
kuzatib 
borilsa, 
bir 
qancha 
texnologiyalarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi bilan bir qatorda ba’zi 
texnologiyalarning foydalanishdan chetda qoloib ketayotganini ham ko‘rish 
mumkin. 
Hozirgi vaqtda web sahifada matnlarni juda chiroyli qilib bezatish yoki 
tasvirlarni shakllantirish hech kimni xayron qoldirmaydi. Internet tarmog‘ida 
tashkilot haqidagi ma’lumotni taqdim etish uchun foydalanuvchilarga turli xil 
imkoniyatlarni taqdim etish kerak, masalan muloqot, izlash, yangilanib turuvchi 
ma’lumotlar va boshqalar. Web sahifa ma’lumotlarini boshqarish uchun web 
texnologiya yangiliklaridan unumli foydalanish maqsad sari qo‘yilgan yana bir 
qadam bo‘ladi. 
Python dasturlash tili sodda va o‘qilishi oddiy bo‘lgan dasturlash tili 
bo‘lib, u kalit so‘zlar o‘rnida inglizcha so‘zlarni qo‘llab-quvvatlaydi, shuning 
uchun bu boshqacha ko‘rinishga ega. Python Interpretori dastur bajarilish 
vaqtida uning sintsksisini tekshirib boradi. Bajarilishdan oldin dasturni 
kompilyatsiya qilishning hojati yo‘q. Bu PERL va PHP ga o‘xshaydi. Python 
Interaktiv holda dasturlarni yozish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri compilyator bilan 
aloqa o‘rnatish imkonini beradi. Python ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash 
tamoyillarini qo‘llab quvvatlaydi. Python – boshlang‘ich dasturchilar uchun 
ajoyib til bo‘lib, oddiy matnni qayta ishlovchi dasturdan boshlab, brauzerlar 
uchun yozilgan o‘yinlarning dasturiy ilovalarini ishlab chiqish imkoniyatini 
beradi. Python Guido van Rossum tomonidan saksoninchi yillarda 
Niderlandiyadagi Matematika va informatika ilmiy tadqiqot institutida ishlab 
chiqildi. Python tilining sintaksisi Pascal ABC, Modula-3, C++, C, Algol-68, 
SmallTalk va Unix shell kabi ko‘plab dasturiy tillardan olingan. Python 
mualliflik huquqi bilan himoyalangan. Perl kabi, Python manba kodi endi GNU 
General Public License (GPL) brendi ostida mavjud. Python tilining 
xususiyatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi[4]: 

O‘qish oson: Python nisbatan kam kalit so‘zlar, oddiy tuzilish va aniq 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

191 
belgilangan sintaksisga ega. Bu o‘rganuvchini qisqa vaqt ichida yodlab olish 
imkonini beradi. 

O‘qish oson: Python kodi juda aniq va ko‘zga ko‘rinadigan bo‘ladi. 

Oson ishlash: Pythonning muvaffaqiyati – manba kodi juda oson. 

Keng standart kutubxona: Pythonning eng qudratli jihatlaridan biri 
kutubxonaning asosiy qismi juda portativ va UNIX, Windows va Macintoshda 
o‘zaro faoliyat platformalar bilan mos keladi. 

Interaktiv usul: Pythonda ishlashda terminalda ishlash uchun juda qulay 
terminalda test qilib ko‘rsa bo‘ladi. 

Portativ: Python keng apparat platformalarida ishlaydi va barcha 
platformalarda bir xil interfeysga ega. 

Kengaytirilgan: Python 
tarjimoniga 
past 
darajadagi 
modullarni 
qo‘shishingiz mumkin. Ushbu modullar dasturchilarni o‘zlarining vositalarini 
samaraliroq bo‘lishiga qo‘shish yoki sozlash imkonini beradi. 

Ma’lumotlar bazasi: Python barcha ma’lumotlar bazasini qo‘llab 
quvvatlaydi. 

GUI dasturlash: Python Windows MFC, Unix, X Window kabi 
platformalarga GUI dasturlar tuzishni qo‘llab quvvatlaydi. 

Moslashuvchan: Python, qobiq buyruq fayliga qaraganda katta dasturlarga 
yanada yaxshi tuzilish va qo‘llab-quvvatlash imkonini beradi. 

Yuqorida aytib o‘tilgan xususiyatlardan tashqari, Pythonda yaxshi 
xususiyatlarining katta ro‘yxati bor, ularning ko‘pi quyida keltirilgan: 

Funktsional va tuzilgan dasturiy usullarni va OOP ni qo‘llab-quvvatlash. 

Ushbu buyruq fayli sifatida ishlatilishi mumkin yoki katta ilovalar 
yaratish uchun byte-kodga to‘planishi mumkin. 

Juda yuqori darajadagi dinamik ma’lumotlar turlari va dinamik turdagi 
tekshiruvlarni qo‘llab-quvvatlaydi. 

Avtomatik chiqindilarni to‘plashni qo‘llab-quvvatlaydi. 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

192 

C, C++, ActiveX, CORBA va Java bilan osonlik bilan bog‘lanishi 
mumkin. 
Google 
internet-kompaniyasi 
web-dasturlar 
tayyorlash 
uchun 
mo‘ljallangan “Dart” dasturlash tilini namoyish qildi. Ushbu dasturlash tilining 
asosiy afzalligi uning moslashuvchanligi, o‘zlashtirishga oson ekanligi va 
universalligidir – unda yozilgan web-dasturlar barcha zamonaviy brauzerlarda 
ishlayveradi, jumladan mobil qurilmalarda ham[6]. 
Hozirgi kunda interaktiv web-sahifalarni yaratish uchun asosan 
“JavaScript” tilidan foydalaniladi. “Dart” esa bunga muqobil sifatida ishlab 
chiqildi. 
Yangi tilning rasmiy sayti – www.dartlang.org bo‘lib, unda dasturchilar uchun 
yo‘riqnomalar, ushbu tilni o‘rganish uchun qo‘llanmalar va namunaviy kodlar 
berib boriladi. Kompaniyaning xabar berishicha, hozircha “Dart”ning “xomaki” 
versiyasi chiqarilgan bo‘lib, loyiha ustidagi ishlar hamon davom etmoqda. 
ActionScript tili Flashning bоshqаruv tilidir. ActionScriptning yangi 
vеrsiyalari o‘zining оldingi Flash vеrsiyasidаn fаrq qilаdi. Flashning 
boshlang‘ich versiyalarida buyruqlаr chеgаrаlаngаn bo‘lib, nоqulаy intеrfеysgа 
egа edi. U fаqаt аsоsiy hаrаkаtlаr uchun ishlаtilаr edi. So‘nggi vеrsiyalaridа esа 
buyruqlаr sоni ko‘pаytirilib, intеrfеysi esa judа qulаy ko‘rinishga keltirildi. 
ActionScript sichqоnchа ko‘rsаtkichi yordamida yoki klаviаturаdаn bеrilаyotgаn 
hаrаkаtlаrni bоshqаrish vа mа’lum kаdrdаgi hаrаkаtlаrni bоshqаrish imkоnini 
bеrаdi. ActionScriptni to‘liq o‘rgаnish uchun dаsturlаsh tillarini bilish kеrаk 
(C++, JavaScript). Аmmо Flash ning qulаyligi shundаki, undа ishlаsh uchun 
mоhir prоgrаmmist yoki ActionScriptni to‘liq bilish shаrt emаs. Bajaruvchi o‘zi 
uchun kеrаkli bo‘lgаn imkоniyatlаrni bilsа bаs.
Rasmiy realistik bozor ishga tushirildi. U VH (virtual haqiqat) va KH 
(kengaytirilgan haqiqat) texnologiyalarini joriy qilish uchun yangi imkoniyatlar 
ochadi. VH / KH bozorining web-dizayn rivojlanish dunyosiga ta'sir qilishi 
ehtimoldan yiroq, chunki VH va KHni qo'llab-quvvatlaydigan texnologiyalar 
oddiy foydalanuvchilarga yanada qulayroq bo'ladi. Biz virtual va kengaytirilgan 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

193 
haqiqat nima ekanligini tushuntirib batafsilroq ma'lumot bera olmaymiz. Keng 
ma’noda, KH mustaqil raqamli dunyoni yaratadi, va bizning raqamimizga 
raqamli tarkibni qo'shadi. Ushbu texnologiyalar foydalanuvchi bilan shov-shuv 
qilishning mutlaqo tezlashtiruvchisi bo'lib kelgan. Ular foydalanuvchilar bilan 
yanada ishonchli aloqa qilish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan juda kuchli 
hissiy munosabatni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, VH va KH 
vizualizatsiya uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. Misol uchun, ALIBABA 
mijozlari uchun VH ekskursiyalarini ishga tushirgan, ular mahsulotlarini raqamli 
3D nusxalarini ko'rish va ular bilan ishlashga imkon beradi. Bundan tashqari, 
ushbu texnologiyalarda ko'rsatilgan qiziqish juda yuqori. 
Web 
texnologiyalarning 
rivojlanishi 
bilan 
web-sahifalarning 
funksionalligi doimiy ravishda oshib boradi va ish stoli funksiyasiga 
yaqinlashadi. Bu texnologiya Javascript yordamida amalga oshiriladi. Ushbu 
texnologiyani amalga oshirish uchun bir necha o`nlab yoki yuzlab 
kutubxonalarning ko`pchiligida haqli ravishda qoniqarli va tushunish uchun 
qulay bo`lgan JQuery jutubxonasi bo‘lishi kerak. JQuery JavaScript va HTML 
kutubxonasi bo‘lib Nyu-Yorkdagi “Varcamp” kompyuter konfrensiyasida 2016-
yilda John Recsig tomonidan taqdim etilgan. JQuery ning asosiy xususiyati: 
Yadro darajasida belgilanadi. Bu hujjatning ob`ekt modeli elementlarini 
tanlashdir. Bundan tashqari, JQueryning asosiy funksiyalari ham kengaytilishi 
mumkin[1]. 
Blockchain tez rivojlanayotgan texnologiyadir. Bu g'oya Satoshi 
Nakamotoga tegishli. Blockchain texnologiyasining mohiyati umumiy 
ma'lumotlar bazasidan foydalanish bo'lib, u doimo muvofiqlashtiriladi. 
millionlab kompyuterlar har o'n daqiqada yangilanadigan ma'lumotlar bazasi 
yozuvlarini o'z ichiga oladi. Ma'lumotlar ko'p sonli kompyuterlarga tarqalib 
ketgan va uni o‘zgartirish uchun hech qanday buyruqlar mavjud emas. 
Blockchain xech bir tomondan nazorat qilinmaydi. 
Googlening keyingi qadamlari tezkor mobil sahifa loyihasini yaratish 
bo‘ldi(AMP). AMP loyihasi butun dunyodagi yetakchi axborot texnologiyalari 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

194 
mutaxassislari tomonidan birgalikda ishlab chiqilgan va hozirgi kunga kelib 1,5 
milliondan ziyod web-sahifalar tomonidan qabul qilingan. Hozirgi kunda saytda 
AMP versiyasini yaratish – bu mobil qurilmalarda chaqmoq tezligi 
ko'rsatkichini ta'minlashning bir usuli. Tezkor mobil sahifalar kodlashni 
soddalashtiradi va smartfonlarning yuklab olishni tezligini 10 martaga oshiradi. 
Shunday qilib AMP qo‘llanilishi mobil qurilmalarda sahifani yuklash vaqtini 1 
sekunddan kam vaqtga qisqartirish imkonini beradi. Buning natijalari juda ko'p. 
Eng avvalo, bunday hayratlantiradigan AMP sahifalarni yuklash tezligi sezilarli 
darajada muvafaqiyatsizlik ko‘zsatkichini pasaytiradi. Bundan tashqari, 
optimallashtirilgan AMP sahifalari kichik ekranlarda tabiiyroq ko'rinadi, 
jozibador foydalanuvchi interfeysi yaratiladi[3]. 
Ruby dinamik, ochiq kodli (open-sorce), obyektga yo‘naltirilgan 
dasturlash tili bo‘lib, 90-yillarda kompyuter olimi Yukihiro Matsumoto 
tomonidan ishlab chiqilgan eng yosh tillardan biri hisoblanadi. Bu tilda o‘qish 
va yozish uchun sodda sintaksisdan foydalanilgan, juda ko‘p buyruqlarni 
o‘rganib chiqish shart emas. Shuning hisobiga, bu tilni o‘rganish nisbatan oson. 
Tilning o‘zi obyektga yo‘naltirilgan bo‘lsada, protsedurali, funksional va 
imperativ dasturlashni ta’minlashligi bu tilni juda ham tez moslashuvchi 
tillardan qiladi. Ruby nisbatan oson o‘zlashtirilishi bilan dong taratgan, 
chamasi 20 minutlik foydalanuvchi uchun yo‘riqnomadan (bu tilning rasmiy veb 
saytidan topishingiz mumkin) ba’zi asoslarini juda qisqa muddat ichida tanishib 
chiqishingiz mumkin. Perl va Pythonning ishqibozlari mavjud ba’zi 
o‘xshashliklarni topadilar. Bu tilga ovoz berganlar uni tushunish va o‘rganish, 
kerak bo‘lganda o‘qish osonligini va bu tilning muvaffaqiyatiga sabab bo‘lgan 
yirik, faol hamda jo‘shqin dasturchilar jamiyatiga egaligini maqtashadi. 
PHP dasturlash tilining yangilangan versiyasining uzoq kutilgan versiyasi 
2015 yil 3 dekabr kuni bo'lib o'tdi. Versiya PHP 7.0.0 etiketli va shunday 
rivojlantirish jamoasi ta'kidlanganidek, yangi relizlar faqat PHP yana bir 
versiyasi va tili rivojlanishida yana bir jiddiy qadam emas PHP 7. yangi qator 
boshlandi. Ushbu versiya Zend Enginening yangi versiyalari bilan 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

195 
chiqariladi[5]. 
PHP-7da oldingi versiyaga qaraganda juda ko'p o'zgarishlar mavjud. 
Loyiha rasmiy veb-sayti (php.net) bir eslatma, yangi til versiyalari, deb - 7 2 
marta tezroq PHP 5,6 dan PHP. , Istisno orqali tashish va birlashgan nisbatan 
yangi operator tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan Anonim darslari, qo'llab-
quvvatlovchi ba'zi xato joriy - Bu, shuningdek, PHP 7 mavhum sintaktik daraxt 
(AST mavhum sintaksisi daraxti) qo'shiladi, deb qayd etdi. Shuni ta'kidlash 
kerakki, hozirgi versiyadan avval PHP tili uzoq va murakkab yo'l edi. PHP ning 
birinchi versiyasini chiqarish 1994 yilda bo'lib o'tdi. So'ngra bunday 
TechCruhch va Facebook (faqat old-oxirida) sifatida bugun bunday taniqli veb-
loyihalar, CGI-scriptlar kichik majmui ekanligi tili, uning muallifi dasturchi 
Rasmus Lerdorf edi. 1995 yilda Lerdorf PHP Tools hamjamiyati manbai kodni 
ochildi, shundan buyon tili va uning tarjimoni tashabbuskorlari ochiq manba 
loyihasi doirasida rivojlana boshladi.Yigirma yildan ko'proq vaqt mobaynida 
PHP tili keng tarqalib ketdi. Bu umumiy maqsadga mo'ljallangan skript tilidir, 
lekin veb-ilovalarni ishlab chiqishda eng keng qo'llaniladi. Ushbu tilda, xususan, 
ko'plab taniqli pullar to'lanadi. 
NET Framework platformasi o‘zi bilan birga ko‘plab yangi texnologiyalar 
olib keldi. Yangi dasturlash tillari (C# va VB.NET), ma’lumotlar bazalariga 
ulanishni yangi turlari (ADO.NET), boshqariluvchi bajarish muxiti (CLR), web-
dasturlarni tuzishning yangi yo‘nalishi (ASP.NET) paydo bo‘ldi. Microsoft 
kompaniyasi kompyuter dasturlarida qo‘llaniladigan foydalanuvchi interfeysini 
tuzish uchun xilma xil texnologiyalar (C++/Windows API, VB6, MFC) ishlab 
chiqardi. Ushbu dasturlardan xar biri dasturchiga grafik interfeys bilan ishlash, 
asosiy va dialog oynalar, boshqaruv elementlari, menyular bilan ishlash 
yo‘llarini taqdim etadi. .NET platformasini avvalgi versiyalarida, foydalanuvchi 
interfeysini qurishda Windows Formsni ishlatish, bir qancha afzalliklarni taqdim 
etardi. Windows Forms yordamida ko‘pgina dasturlar ishlab chiqarilgan 
bo‘lishiga 
qaramay, 
misol 
uchun, 
System.Windows.Forms.dll 
va 
System.Drawing.dll 
kutubxonalari 
to‘laqonli 
dasturlarda 
ishlatiluvchi 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

196 
texnologiyalar bilan to‘g’ridan to‘g’ri ishlay olmaydi. Net Framework 
platformasi - yangi dasturiy texnologiya bo‘lib, u Microsoft kompaniyasi 
tomonidan dasturiy ilovalarni vizual holda tuzishda foydalanish uchun ishlab 
chiqilgan kutubxonalar to‘plamidan iborat tizimdir. Ushbu platforma turli 
operatsion tizimlarda ishlash uchun mo‘ljallangan. Net Framework biror 
operatsion tizimqa bog’liq holda ishlab chiqilmagan.