Microsoft Word 127b2635c69e0ccce220d54f0a4d206a612d9bae85273c7ad237f9e445cb2da1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

586 

 

16-MAVZU: G’AZNACHILIK FAOLIYATI NAZORATI 

Reja: 

1.  Davlat  moliyaviy nazoratida  g’aznachilik  faoliyati  nazoratining  tutgan 

o’rni 

2.   G’aznachilikda  xarajatlar  smetalarini    ro’yxatga  olish  asosida 

nazoratni tashkil etish 

3.    G’aznachilik ijrosi nazoratini amalga oshirishni takomillashtirish 

 

1.  Davlat  moliyaviy  nazoratida  g’aznachilik  faoliyati  nazoratining  tutgan 

o’rni 

G’aznachilik  tizimi  davlat  siyosatining  ustuvor  yo’nalishlariga  mos  holda 

davlat  xarajatlarini  samarali  boshqarishga  yo’naltirilgan  tashkiliy-huquqiy 

munosabatlarning  yig’indisidan  iborat.  Bu  munosabatlar  davlat  byudjetining 

daromad  va  xarajatlari  bo’yicha  amaliyotlarni  qamrab  olganligi  sababli, 

O’zbekiston  sharoitda  davlat  moliyasini  boshqarishning  markazidan  o’rin 

egallaydi. 

O’zbekiston Respublikasining milliy G’aznachiligi tizimi Davlat byudjetining 

G’azna  ijrosi  jarayonida  byudjet  mablag’larini  maqsadli  va  samarali  sarflanishini 

ta’minlash hamda nazoratni kuchaytirish maqsadida tashkil etilgan. 

Har  qanday  kompaniya,  tashkilot  va  davlat  tashkilotlarida  ichki  nazoratni 

shakllanishiga  bir  qator  omillar  sabab  bo’lgan.  Birinchidan,  resurslarni 

cheklanganligi  moliyaviy  resurslarni  tejab  sarflashni  taqozo  etadi.  Ikkinchidan, 

moliyaviy  mablag’lar  qanchalik  oqilona  sarflansa  korxona  ixtiyorida  aylanma 

mablag’lar  ko’payadi,  bu  esa  ishlab  chiqarish  hajmini  oshirish  va  investitsiya 

hajmini  ko’paytirish  imkoniyatini  beradi.  Boshqa  tomondan  esa  investitsiya  jalb 

etilgan  taqdirda  investorga  taqdim  etiladigan  moliyaviy  hisobotlarni  sifati 

ta’minlanadi.

171

 

                               

171

 Steven M.Bragg -TREASURY MANAGEMENT The Practitioner’s Guide. John Wiley & Sons, Inc. 

2010 New Jersey 

 

---

587 

 

Moliyaviy  nazoratni  tashkil  etishda  uning  turlarini  to’g’ri  belgilash  muhim 

hisoblanadi.  Shu  jihatdan  moliyaviy  nazoratni  3  turga  bo’lish  maqsadga  muvofiq 

hisoblanadi:  byudjet  moliyaviy  nazorati,  moliyaviy-xo’jalik(tadbirkorlik,  tijorat) 

nazorati , mustaqil audit

172

 (1-rasm).  

 

 

Byudjet moliyaviy 

nazorati 

Moliyaviy- xo’jalik 

(tijorat, tadbirkorlik 

nazorati) 

Mustaqil audit 

Taftish  va  tekshirish  natijalarini  kamomad  hamda 

o’g’irliklar sodir bo’lganda yuqori tashkilotga taqdim 

etish 

Auditorlik 

firmasining 

maslahat xizmatlari 

 

1-rasm. Moliyaviy nazorat turlari 

 

Davlatimizning milliy me’yoriy hujjatlari  va xalqaro standart va tavsiyalarda 

ichki  nazorat  to’g’risida  bir  qator  ta’riflar  keltirilgan.  Mazkur  ta’riflar ma’lum  bir 

tizimning maqsadi, xususiyatlari va tuzilmasidan kelib chiqqan holda shakllantirilgan. 

Albatta  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarda  va  davlat  byudjetidan  mablag’  oluvchilarda 

ichki  nazorat  tizimi  har  xil  bo’lishi  mumkin,  biroq  asosiy  maqsad  yagonadir,  bu  - 

moliyaviy resurslardan oqilona va samarali foydalanilgan holda maqsadga erishishdir. 

Ichki  nazorat  tizimi  -  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  rahbariyati  tomonidan 

moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat qilish va samarali yuritish, aktivlar va hisob 

hujjatlarining saqlanishini ta’minlash, xato va firibgarlik holatlarini oldini olish va 

aniqlash,  buxgalteriya  yozuvlarining  aniq  va  to’liqligi  va  o’z  vaqtida  ishonchli 

moliyaviy  ma’lumotlarni  tayyorlash  maqsadida  qabul  qilingan  tashkiliy  tadbirlar, 

usullar  va  amallar  (ichki  nazorat  vositalari)  yig’indisidir.  G’aznachilik  ijrosi 

davomida byudet  mablag’larining   xarajatlar  smetalarida  nazarda  tutilgan  limitlar 

                               

172

 Ibragimov A., Sugirbaev B. Budjet nazorati va auditi, o’quv qo’llanma, T.2010, infoCOM.UZ  

---

588 

 

doirasida  ishlatilishining  dastlabki  va  joriy  nazorati  –  yuridik  va  moliyaviy 

majburiyatlarning  majburan    g’aznachilik  bo’linmalarida  shakllantirilishi  asosida 

amalga oshiriladi. 

Ichki  nazorat  ta’rifi  qayd  etilgan  bir  qator  xalqaro  standartlar  va  tavsiyalar 

mavjud. Xususan  SOSO  (Committee of  Sponsoring  of the  treadway  commission) 

tavsiyalarida  ichki  nazoratni  shunday  ta’riflagan  -  “Ichki  nazorat  bu  –  tashkilot 

oldiga qo’yilgan maqsadga erishishga ishonch hosil qilish borasidagi tashkilotning 

barcha darajadagi tuzilmalari va xodimlari ishtirok etadigan jarayon”

173

. 

Yana  shunday  ta’rif  keltiriladiki,  ichki  nazorat  –  bu  direktorlar  kengashi, 

menejment  va  personal  tomonidan  maqsadga  erishishni  kafolatli  ta’minlashga 

qaratilgan  jarayon  bo’lib,  u  faoliyatning  samaradorligiga,    moliyaviy  hisobotning 

ishonchliligi va tegishli qonunlar talablari va me’yoriy-huquqiy hujjatlarga rioya etish 

kabi kategoriyalarga yo’naltiriladi

174

. 

Mazkur  hujjatda  ichki  nazoratning  komponentlari  sifatida  nazorat  muhiti, 

risklarni  baholash,  nazorat  jarayonlari,  informatsiya  va  kommunikatsiya  hamda 

monitoring qayd etilgan.   

G’aznachilik  bo’linmalarida  ichki  nazoratni  tuzilmalarini  shakllantirish  va 

amalga  oshirishga  Vazirlar  Mahkamasining  2007  yil  20  martdagi  53-sonli 

“O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligining  G’aznachiligi  to’g’risidagi 

Nizomni  tasdiqlash  haqida”gi  qarori  bilan  tasdiqlangan  Nizomda  belgilangan 

maqsad, vazifa va funktsiyalar ham asos hisoblanadi.  

G’aznachilik  tizimida  ichki  nazorat  –  hududiy  bo’linma  faoliyati 

samaradorligini  va  natijaviyligini  oshirishga,  g’aznachilik  operatsiyalarini  amalga 

oshirishda  qonunchilikka  va  me’yoriy-huquqiy  hujjatlarga  qat’iy  rioya  qilinishini 

ta’minlashga,  lavozim  majburiyatlarini  maqbul  tarzda  taqsimlanishiga,  risk,  xato 

va kamchiliklarni oldini olishga, tezkor aniqlashga, ishonchli buxgalteriya hisobini 

                               

173

 

Steven M.Bragg -TREASURY MANAGEMENT The Practitioner’s Guide. John Wiley & Sons, Inc. 

2010 New Jersey

 

174

 Akperov I.G. i dr. Kaznacheyskaya sistema ispolneniya byudjeta  v Rossiyskoy Federatsii: Uchebnoe 

posobie. I.A.Konopleva, S.P.Golovach. – M.: Finansi i statistika, 2007. – 352str

 

---

589 

 

yuritilishiga va hisobotlarni sifatli tuzilishiga yo’naltirilgan monitoring, jarayonlar, 

tadbirlar va tuzilmalar majmuasidir. 

Yuqoridagilardan  kelib  chiqib,  mamlakatimiz  G’aznachilik  tizimida  ichki 

nazorat tizimini takomillashtirish orqali davlat byudjeti mablag’laridan samarali va 

tejab  foydalanish,  g’aznachilik  operatsiyalari  jarayonidagi  har  qanday 

ko’rinishdagi  risklarni  oldindan  aniqlash  va  tezkor  bartaraf  etishga  imkoniyat 

yaratadi.    

Mamlakatda  byudjet-soliq  tizimini  tuzish bilan  birga,  davlat moliyasini  samarali 

boshqarish  asosiy  masala  hisoblanadi.  Ma’lumki,  boshqaruv  -  bu  ma’lum    bir  ijobiy  

natijaga    erishish    uchun  uslublar    va  tamoyillar  yig’indisi  orqali  bir  ob’ektga 

maqsadga  muvofiq  ta’sir    etishdir,  desak  bo’ladi.  Inson  faoliyatining  barcha 

sohalariga,  jumladan,  davlat  moliya  sohasiga  ham    boshqaruv    jarayoni  

taalluqlidir

175

.  

Davlat  moliyaviy  nazorati  iqtisodiyotning  turli  bo’g’inlarining  iqtisodiy 

faoliyatidagi  yangi  hodisalarni  yoritib  beradi,  ushbu  faoliyatni  takomillashtirish 

maqsadida uning qonunchiligini belgilaydi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-rasm. Davlat moliyaviy nazorati mexanizmi 

                               

175

 

Steven M.Bragg -TREASURY MANAGEMENT The Practitioner’s Guide. John Wiley & Sons, Inc. 

2010 New Jersey

 

Nazorat sub’ekti 

Nazorat tamoyillari 

Nazorat  texnologiyasi 

Nazorat usullari 

Nazorat ob’ekti to’g’risida  

ma’lumot bazasi 

Nazorat ob’ekti 

Nazorat predmeti 

---

590 

 

 

Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi tashkilotlar davlat moliyaviy nazorati 

subyektlari  hisoblanadi.  Davlat  moliyaviy  nazorati  obyekti  –  bu  ,  byudjet  ttizimi 

byudjetlari,  davlat  mulki,  tabiiy  resurslar  yoki  soliqqa  tortish,  eksport  va  import 

bo’yicha biror-bir imtiyozlardir. 

Byudjet  kodeksiga  asosan  G’aznachilik  bo’linmalari  davlat  moliyaviy 

nazoratini

176

: 

o  byudjet  tashkilotlari  va  byudjet  mablag’lari  oluvchilarning  tovarlarni 

(ishlarni,  xizmatlarni)  etkazib  beruvchilar  bilan Davlat  byudjeti  va davlat 

maqsadli  jamg’armalari  byudjetlari  mablag’lari  hisobiga  tuzilgan 

shartnomalarini  xarajatlar  smetalarida  ko’rsatilgan  summalar  doirasida 

hamda belgilangan maqsadlarga muvofiq tuzilganligi ustidan nazorat qilish 

asosida majburiy ro’yxatdan o’tkazish; 

o  xarajatlar  smetalarida  va  ro’yxatdan  o’tkazilgan  shartnomalarda  nazarda 

tutilgan  summalar  doirasida  byudjet  tashkilotlari  va  byudjet  mablag’lari 

oluvchilar  nomidan  hamda  ularning  topshirig’i  bo’yicha  tovarlarni 

(ishlarni, xizmatlarni) etkazib beruvchilarning hisobvaraqlariga to’lovlarni 

bevosita amalga oshirish orqali to’lov intizomiga rioya etilishini ta’minlash 

yo’li bilan amalga oshiradi.