Microsoft Word 127b2635c69e0ccce220d54f0a4d206a612d9bae85273c7ad237f9e445cb2da1

 

4. G’aznachilik sharoitida davlat kafolatlarini boshqarish. 

             G’aznachilik  tizimida      Byudjet  taqchilligini    moliyalashtirishning 

iqtisodiyotga ta’siri bir xil bo’lmaydi, shuning uchun har bir  manbalarini ko’rib 

chiqish lozim.      Qachonki  davlat o’z taqchilligini ochiq bozordan  qarz olish  

orqali  moliyalashtirsa, unda u qarzli  moliyalashtirishga  tushib qoladi.  Qarz olib  

moliyalashtirish    iqtisodiyotni  dastlabki  holati    qanday  bo’lishiga  qarab  unga  

turlicha    ta’sir  ko’rsatadi  va  qisqa  muddatli    hamda    uzoq  muddatli    kelajakda  

turli  natijalarni  beradi.  G’aznachilik  amaliyotida  O’zbekiston  Respublikasi 

Markaziy  banki  va  uning  hududiy  boshqarmalarida  ochilgan  Yagona  G’azna 

hisobvarag’i faoliyat ko’rsatadi. G’aznachilikning Yagona G’azna hisobvarag’ida 

---

736 

 

vazirliklar, idoralar, tashkilotlarning va mahalliy hokimiyat organlarining shaxsiy 

hisobraqamlari  ochiladi.  Davlat  byudjetining  barcha  xarajatlari,  jumladan, 

mahalliy  byudjet  xarajatlari  Yagona  G’azna    hisobvarag’idan  moliyalashtiriladi. 

Yagona G’azna   hisobvarag’ida mablag’larga taqchillik  bo’lganda, G’aznachilik 

organi  O’zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankidan  yoki  moliya  bozoridan 

mablag’ jalb qiladi. 

   Frantsiyada  G’aznachilik  funktsiyalari  Davlat  G’aznasi  va  Dav-latning 

hisob-kitob yuritish bosh direktsiyasi o’rtasida bo’lingan. Har ikkala tashkilot 

yuqori  tashkilotlarning  ikkinchi  pog’onasi  hisoblanadi:  Davlat  G’aznasi 

Moliya  vazirligining,  Davlatning  hisob-kitob  yuritish  bosh  direktsiyasi 

Byudjet vazirligining tar-kibiga kiradi. Frantsiyada barcha moliyaviy resurslar 

G’aznachilikning  yagona  hi-sobraqamida  yig’iladi,  bu  mablag’larning  miqdori 

Markaziy  Bankda  joylashgan  barcha  tushumlar  va  to’lovlar  yig’iladigan  shu 

hisobra-qam bilan nazorat qilinadi.  

Davlat G’aznasi quyidagilarni nazorat qiladi: 

1.  Daromadlar sohasida: 

a)  davlatning qarz talabnomalarini undiradi; 

b)  davlat  muassasalarining  har  bir  guruhi  uchun  qabul  qi-lingan  amaldagi 

qonun  hujjatlarida  va  nizomlarda  ko’zda  tutil-gan  daromadlar  olishga  ruxsat 

beradi.  

2.  Xarajatlar sohasida: 

a)  byudjet mablag’larini taqsimlovchilarning vakolatlari-ni nazorat qiladi; 

b) kreditlarning mavjudligini nazorat qiladi; 

c)  qarz majburiyatlarida ko’rsatilgan muddatlarni nazorat qiladi; 

d) xarajatlarni  aniq  byudjet  tasnifi  bo’yicha  amalga  oshi-rilishini  nazorat 

qiladi. 

3.  Mol-mulk sohasida:  

a)  mulk  egalarining  huquqlarini,  imtiyozlarini,  ipoteka-larni  va  nazorat 

qiladi; 

---

737 

 

b)  buxgalteriya  hisob-kitobi  olib  boriladigan  mol-mulkni  saqlanishini 

nazorat qiladi. 

Byudjetning  xarajatlar  bo’yicha  ijrosi  Byudjet  direktorati  tomonidan  nazorat 

qilinadi.  Byudjet  direktorati  o’z  tizimiga  qa-rashli  moliyaviy  nazoratchilar 

yordamida  mablag’larni  xarajat  qi-lish  sur’atlarini  nazorat  qiladi.  Xarajatlar  juda 

qattiq  nazo-rat  qilinadi:  Frantsiyadagi  G’aznachilik  Avstraliyadagi  G’aznachilik 

kabi  davlatning  ichki  va  tashqi  qarzlarini  boshqaradi,  yuqorida  aytib 

o’tganimizdek, muomalaga qimmatli qog’ozlarni chiqarishni nazorat qiladi, ularni 

hajmiga,  to’lov  muddatiga  va  tarkibiga  bog’-liq  masalalarni  echadi.  Davlat 

moliyasini  boshqarish,  uning  hisob-kitobini  yuritish  mablag’  jalb  qilish  bilan  birga 

olib  boriladi.  U  davlat  majburi-yatlarini  boshqaradi,  ichki  va  tashqi  mablag’ni  jalb 

qiladi,  ularning  hisob-kitobini  yuritadi  va  har  yilgi  davlat  qarzlari  to’g’risidagi 

hisobotni tayyorlaydi.  

Xorijiy  mamlakatlarda  g’aznachilik  har  chorakda  turli  darajadagi  davlatning 

boshqaruv  organlarining  qoplanmagan  qarzlarini,  byudjet  tashkilotlarining  va 

davlat muassasalarining qarzlarini qo’shib, barcha qoplanmagan qarzlar ro’yxatini 

tasdiqlaydi  va  nashr  qiladi.  Bunday  ro’yxat  har  bir  qarzlar  bo’yicha  quyidagi 

axborotlarni beradi: 

  qarzdor nomi; 

  shartnomadagi boshlang’ich summa; 

  qoplanmagan qismining hajmi; 

  foiz stavkasi; 

  to’lov muddati; 

  joriy moliya yilida qarz uchun oylik to’lovlar hajmining prognozi;  

  kelgusi moliya yilida qarz uchun oylik to’lovlarning hajmi prognozi; 

  boshqa zarur axborotlar.  

Mazkur  hisobotlarni  tayyorlash  uchun  barcha davlat boshqaruvi organlari  va 

davlat tashkilotlari G’aznachilik tomonidan belgilangan shaklda va muddatda zarur 

axborotlarni G’aznachilikka taqdim qiladi.  

---

738 

 

       Xorijiy  mamlakatlar  tajribalari  shuni  ko’rsatadiki,  Rossiya  Federatsiyasida 

«Byudjet  tasnifi  tugrisida»gi  1996  yil  15  avgustdagi  №115  Federal  Qonunda 

ko’rsatilgan quyidagi tasniflaridan foydalaniladi. 

1.  Rossiya Federatsiyasi byudjet daromadlarining tasnifi. 

2.  Rossiya Federatsiyasi byudjet xarajatlarining vazifa jihatidan tasnifi. 

3.   Rossiya Federatsiyasi byudjet xarajatlarining tashkiliy tasnifi. 

4.   Rossiya Federatsiyasi byudjet xarajatlarining iqtisodiy tasnifi. 

5.  Rossiya  Federatsiyasi  byudjeti  defitsitini  moliyalashtrishning  ichki 

manbalarining tasnifi. 

6.  Rossiya  Federatsiyasi  byudjeti  defitsitini  moliyalashtrishning  tashki 

manbalarining tasnifi. 

7.  Rossiya  Federatsiyasi  davlat  qarzlari  va  Rossiya  Federatsiyasi 

sub’ektlarining ichki qarzlari  tasnifi. 

8.  Rossiya Federatsiyasi tash³i davlat  ³arzlari  va tash³i aktivlari tasnifi. 

     Rossiya Federatsiyasida  birinchi marta  1998 yilda  Federal byudjet   defitsitni  

hisobga olgan holda  umumjaµon  uslubiyoti asosida  tuzildi. Bunda  daromadlar 

va xarajatlarni balanslashtirish tartibida, xarajatlarni moliyalashtirishning ichki va 

tash³i manbalarida, byudjet defitsitini  k´rsatishda,  xarajatlarni hisob-kitobini olib 

borishda, davlat qarziga xizmat ko’rsatish va uni qoplashda   o’zgarishlar kiritildi. 

Rossiya Federatsiyasida  maµalliy byudjetning defitsitni moliyalashtirishning ichki  

manbalari  sifatida  munitsipal  qimmatli  qog’ozlar  (zayomlar),    yuqori  darajadagi 

byudjetdan  olingan    byudjet  ssudalari  va    kredit  muassasalaridan  olingan 

kreditlardan  foydalanish  amaliyotga  kiritildi.    O’zbekistonda  chuqur  iqtisodiy 

o’zgarishlar  yuz  bermoqda.  Jaxon  moliyaviy    inkirozi  sharoitida  Davlat 

byudjetining ahamiyati oshib bormoqda. Respublika hukumati boshlangan iqtisodiy 

islohotlarni  davom  ettirib,  Davlat  byudjeti  taqchilligi  hajmini  va  inflyatsiya 

sur’atlarini  pasaytirish,  sanoat  ishlab  chiqarishni  va  eksport  hajmini,  aholini  real 

daromadlarini oshirish siyosatini yuritmoqda.  

---

739 

 

O’zbekiston  Respublikasining  «Byudjet  tizimi  to’g’risida»gi  qonunning 

“Davlat  tomonidan  mablag’  jalb  qilish”  deb  nomlangan  40-moddasida 

ta’kidlanishicha, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi kelgusi moliya yili uchun 

davlat byudjetini qabul qilinayotganda davlat ichki va tashqi qarzining eng yuqori 

miqdorini  tasdiqlaydi.  Davlat  tomonidan  ichki  va  xorijdan  mablag’  jalb  qilishga 

hamda  davlat  qarzi  ko’payishiga  olib  keladigan  boshqa  hara-katlar  O’zbekiston 

Respublikasining  Vazirlar  Mahkamasi  yoki  u  vakolat  bergan  organ  tomonidan 

amalga oshiriladi.  

Davlat  tomonidan  ichki  va  xorijdan  mablag’  jalb  qilish  yo’nalishlari 

quyidagilardan iborat: