Microsoft Word 12 Foydalanilgan adabiyotlar

Hokimiyatning uchga bo’linish prinsipining qonun ustuvorligini amalga oshirishdagi o’rni 
O’zbekistonda  faqat  mustaqillik  davriga  kelib  qonun  ustuvorligining  konstitutsiyaviy  va 
boshqa  huquqiy  asoslari  yaratildi.  Ayniqsa,  O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  qabul 
qilinishi  natijasida  jamiyatda  qonun  ustuvorligining  amal  qilishi  uchun  huquqiy  shart-sharoitlar 
tug’ildi.  Qonun  ustuvorligi  prinsipi  uning  III  bobida  ikkita  -  15-16-moddalarida  mustahkamlab 
qo’yilgan.  Konstitutsiyaning  15-moddasiga  muvofiq  “O’zbekiston  Respublikasida  O’zbekiston 
Respublikasining  Konstitutsiyasi  va  qonunlarining  ustunligi  so’zsiz  tan  olinadi.  Davlat,  uning 
organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq 
ish  ko’radilar”.  Shuningdek,  Konstitutsiyaning  16-moddasida  “Birorta  ham  qonun  yoki  boshqa 
normativ-huquqiy  hujjat  Konstitutsiya  normalari  va  qoidalariga  zid  kelishi  mumkin  emas”  degan 
prinsip joy olgan. 
O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  11-moddasida  mamlakatda  davlat 
hokimiyati  tashkil  etilishining  quyidagi  asosiy  konstitutsiyaviy  prinsipi  mustahkamlangan: 
“O’zbekiston  Respublikasi  davlat  hokimiyatining  tizimi  hokimiyatning  qonun  chiqaruvchi,  ijro 
etuvchi  va  sud  hokimiyatiga  bo’linishi  prinsipiga  asoslanadi”.  Davlat  hokimiyatining  bo’linishi 
prinsipining  shakllanishi  ilk  bor  sanoati  rivojlangan  mamlakatlar  fuqarolarining  demokratik 
qadriyatlar  asosida  yashashga  doir  hayot  tarzini  jamiyatda  qoilashga  intilishi,  uning  natijasida 
qonun ustuvorligi prinsipi, inson huquq va erkinliklarini ta’minlashga nisbatan tarixiy zaruratning 
paydo bo’lishi bilan bog’liqdir. 
Bu  prinsipga  muvofiq  davlatning  qonunlar  qabul  qilish,  ulami  ijro  etish  va  odil  sudlov 
borasidagi faoliyati hokimiyatning uch tarmog’i - qonun chiqaruvchi, hukumat va sud hokimiyatlari 

---

93 
o’rtasida  taqsimlanishi  zarur.  Bunda  hokimiyatning  biror  tarmog’i  boshqa  birining  faoliyati 
sohasign  aralashmasligi  zarur.  Uch  hokimiyatning  o’zaro  bir-birini  tiyib  lurishi  hokimiyatning 
barcha tarmoqlarini o’zaro mutanosiblashtiradi, ularning o’zaro munosabatlarida muvozanat paydo 
bo’ladi.  Bu  prinsipning  amalga  oshirilishi  xalq  hokimiyatini  biror  gumh  yoki  alohida  shaxs 
tomonidan suiiste’mol qilinishiga yo’l qo’ymaydi. Hokimiyatning uchga bo’linishi prinsipi dastlab 
XVIII  asrda  yashagan  fransuz  ma’rifatparvari  Sharl  Lui  Monteskye  tomonidan  asoslab  berilgan. 
Hokimiyatning  uchga  bo’linish  prinsipi  jamiyatda  qonun  ustuvorligini  ta’minlashning  asosiy 
kafolati  sifatida  davlatning  asosiy  belgilaridan  biriga  aylandi.  Qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va 
sud hokimiyati - bu davlatning uchta asosiy tayanchidir”. 
O’zbekiston Respublikasida qonun chiqaruvchi hokimiyatni O’zbekiston Respublikasining 
Oliy  Majlisi,  ijro  etuvchi  hokimiyatni  esa  Vazirlar  Mahkamasi  amalga  oshiradi.  Sud  hokimiyati 
Konstitutsiyaviy  sud,  Oliy  sud  va  Oliy  xo’jalik  sudi  tomonidan  amalga  oshirilib,  ular  birgalikda 
O’zbekistonning yagona sud tizimini tashkil etadi. 
Hokimiyatning  uchga  bo’linish  prinsipi  -  huquqiy  davlatning  eng  muhim  belgilaridan 
biridir.  Konstitutsiyaning  “Davlat  hokimiyatining  tashkil  etlishi”  deb  nomlangan  beshinchi 
bo’limida uchala hokimiyatning o’zaro uyg’unlikdagi faoliyati mexanizmlari, shuningdek, ularning 
o’zaro  bir-birini  tiyib  turish  tizimini  vujudga  keltiruvchi  qoidalar  mustakamlab  qo’yilgan.  Qonun 
chiqaruvchi, ijro etuvchi va Sud hokimiyati idoralari davlat hokimiyatining yagona tizimini tashkil 
etadi. 
O’zbekiston  Respublikasida  hokimiyat  o’z  mohiyatiga  ko’ra  yagonadir.  Chunki 
Konstitutsiyaning  7-moddasiga  binoan,  hokimiyatning  yagona  manbai  xalqdir.  Alohida  olingan 
boshqa  biror  hokimiyat  organi  butun  davlat  hokimiyatini  amalga  oshirishga  da’vogarlik  qilishi 
mumkin  emas.  Davlat  hokimiyatining  davlat  organlari  o’rtasida  bo’linishini  davlat  hokimiyatini 
amalga  oshirish  vakolatlarining  qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  hokimiyatlari  o’rtasida 
bo’linishi deb tushunish kerak. Zero, ular Konstitutsiyada belgilab berilgan o’z vakolatlarini amalga 
oshirishda bir-birlaridan mustaqildirlar. 
Hokimiyatning  uchga  bo’linish  qoidasi  keyinchalik  “O’zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Majlisining Qonunchilik palatasi to’g’risida”gi, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati 
to’g’risida”gi  Konstitutsiyaviy  qonunlarda,  “O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi 
to’g’risida”gi,  “O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyaviy  sudi  to’g’risida”gi,  “Sudlar 
to’g’risida”gi kabi boshqa qonunlarda yanada rivojlantirildi. 
Davlat  hokimiyatining  bu  uchta  tarmog’ining  har  birini  ham  boshqalaridan  mustaqil 
bo’lishiga muhim ahamiyat berildi. Shu bilan birga, bir tomondan, biri boshqalarining mutanosib 
rivojlanishi  uchun  yetarli  darajadagi  shart-sharoitlami  yaratishi,  kerak  bo’lsa  ulami  tiyib  turishi, 
ikkinchi tomondan esa umumiy maqsad - xalq farovonligi yoiida o’zaro bir-birlari bilan hamkorlik 
qilishi taqozo etiladi. 
Davlat  hokimiyatining  bu  uchta  tarmogi  bir-biri  bilan  uzviy  ravishda  bog’liq  bo’lishi 
uchun obyektiv zarurat paydo bo’ladi. Ular davlat hokimiyatini birgalikda va hamkorlikda tashkil 
etadilar va ular siyosiy tizimdagi zarur elementlar bo’lib hisoblanadi. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  o’rinliki,  o’zaro  tiyib  turish  va  manfaatlar  muvozanati  tizimi 
faqatgina hokimiyatning uchta tarmogi o’rtasida emas, balki hokimiyatning tarmoqlari bilan davlat 
boshligi - Prezident o’rtasida ham amal qiladi. Masalan, parlament tomonidan muhokama qilingan 
qonunlar  Prezident  tomonidan  imzolangandan  keyingina  kuchga  kiradi,  Prezident  veto  huquqiga 
ega,  ya’ni  u  qabul  qilingan  qonunlami  imzolamasdan  qayta  ishlash  uchun  parlamentga  qaytarishi 
mumkin,  Konstitutsiyada  nazarda  tutilgan  hollarda  parlamentni  tarqatib  yuborishi  mumkin,  ijro 
etuvchi  hokimiyat  rahbari  -  Bosh  vazirning  nomzodini  tasdiqlash  uchun,  shuningdek, 
Konstitutsiyaviy, Oliy sudyalarining nomzodlarini saylash uchun parlamentga taqdim etadi, qonun 
chiqaruvchi  organ  bo’lgan  Oliy  Majlis  esa  Bosh  vazirni  lavozimga  tasdiqlaydi,  parlament  yuqori 

---

94 
palatasi  ko’rsatilgan  sudlar  sudyalarini  saylaydi,  parlament  Konstitutsiyada  nazarda  tutilgan 
hollarda  Prezident  farmonlarini  tasdiqlaydi,  parlament  ijro  etuvchi  hokimiyat  mansabdor 
shaxslarining  hisobotlarini  eshitadi,  Konstitutsiyaviy  sud  qonun  chiqaruvchi  va  ijro  etuvchi 
hokimiyatlaming  normativ-huquqiy  hujjatlarining,  shuningdek,  Prezident  farmonlarining 
Konstitutsiyaga mosligini aniqlaydi. Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati tizimidagi 
davlat  organlarining  shu  va  shu  kabi  yana  boshqa  vakolatlari  o’zaro  tiyib  turish  va  manfaatlar 
muvozanatini ta’minlashdagi kompleks mexanizmning elementlari bo’lib hisoblanadi. 
Konstitutsiya,  konstitutsiyaviy  qonunlar  va  qonunlaming  tahlili  bugungi  kunda 
mamlakatimizda  o’zaro  tiyib  turish  va  manfaatlar  muvozanati  tizimini  ta’minlashning  samarali 
mexanizmi  yaratilganligini  ko’rsatmoqda.  Shu  bilan  birga,  bu  tizimning  kelajakda  yanada 
rivojlantirilishini hayotning o’zi taqozo qila boshladi. 
“Mamlakatimizda demokratik islohotlami yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini 
rivojlantirish konsepsiyasi”da belgilab berilgan “O’zbekiston Respublikasida jamoatchilik nazorati 
to’g’risida”gi  Qonunning  qabul  qilinishi  va  ijro  etilishi  fuqarolik  jamiyati  institutlari  tomonidan 
davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish va 
shu  orqali  o’zaro  tiyib  turish  va  manfaatlar  muvozanati  prinsipining  ta’minlanishiga  olib  keladi, 
shuningdek,  har  bir  davlat  organi  va  mansabdor  shaxsning  mas’uliyatini  va  javobgarligini 
kuchaytiradi, oqibat natijada ular faoliyatini yanada yaxshilaydi. 
Shuningdek,  Konsepsiyada  belgilab  berilgan  yana  bir  qonunning,  “Davlat  hokimiyati  va 
boshqaruvi  organlari  faoliyatining  ochiqligi  to’g’risida"gi  Qonunning  qabul  qilinishi  ham  o’zaro 
tiyib  turish  va  manfaatlar  muvozanatini  ta’minlash  mexanizmida  ommaviy  axborot  vositalari 
rolining yana ham oshishiga, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan qarorlar qabul 
qilishda ularning mas’uliyatini ko’p jihatdan kuchaytirishga olib keladi. 
Konsepsiyada davlat rahbari va hukumat tomonidan huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat 
organlari  tizimida  ham  o’zaro  tiyib  turish  va  manfaatlar  muvozanatining  samarali  mexanizmini 
yaratishga  qaratilgan  yangi  huquqiy  hujjatlami  ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  lozimligi  ko’rsatib 
berildi. Bunday mexanizmni yaratish ushbu organlar faoliyatida qonuniylik va qonun ustuvorligini 
ta’minlaydi va demokratik huquqiy davlat barpo etish yo’limizda muhim qadam bo’lib hisoblanadi. 
O’zaro  tiyib  turish  va  manfaatlar  muvozanati  tizimi  Oliy  Majlis  palatalari  o’rtasidagi 
munosabatlarda ham amal qiladi. Ma’lumki, qonun Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinib, 
Senat  tomonidan  ma’qullanib,  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  tomonidan  imzolangach  va 
qonunda  belgilangan  tartibda  rasmiy  nashrlarda  e’lon  qilingach,  yuridik  kuchga  ega  bo’ladi. 
O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  84-moddasiga  muvofiq  Qonunchilik  palatasi 
lomonidan qabul qilingan qonun Senatga yuboriladi. Senat bu qonunni itui’qullashi yoki rad etishi 
mumkin. Senat tomonidan rad etilgan qonun Qonunchilik palatasiga qaytariladi. Bunday qonunni 
qayta  ko’rib  chiqishda  Qonunchilik  palatasi  deputatlar  umumiy  sonining  uchdan  ikki  qismidan 
iborat ko’pchilik ovoz bilan qonunni yana ma’qullasa, qonun Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan 
hisoblanadi  hamda  imzolanishi  va  e’lon  qilinishi  uchun  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentiga 
Qonunchilik palatasi tomonidan yuboriladi. 
Shu tariqa o’zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish 
mamlakatimizda  davlat  hokimiyati  amalga  oshirilishining  zaruriy  sharti  bo’lib,  uning  amalda 
ta’minlanishi  davlat  hokimiyati  va  boshqaruvini  yanada  demokratlashtirishga,  davlat  organlari 
faoliyatida  umumxalq  manfaatlarining  hisobga  olishning  kafolatlanishiga,  davlat  hokimiyati  va 
boshqaruvi organlari faoliyatining yanada yaxshilanishiga olib keladi. 
Xulosa  qilib  aytganda,  mamlakatda  fuqarolik  jamiyati  va  huquqiy  davlatga  xos  bo’lgan 
hokimiyatning  uchga  bo’linishi  prinsipini  hayotda  qo’llash,  unga  amal  qilish  jarayonining 
rivojlanishi  yangi  bosqichga  kirdi.  Bu  prinsipni  jamiyatning  yashash  qoidasiga  aylantirish  qonun 
ustuvorligi prinsipini hayotda namoyon bo’lishining asosiy qirralaridan biridir. 

---