Microsoft Word 12 Foydalanilgan adabiyotlar

1. Qonun ustuvorligi tushunchasi 
O’zbekistonda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurishning eng asosiy prinsiplaridan biri 
qonun  ustunligi  jamiyatda  inson  huquq  va  erkinliklarini  ta’minlash  kafolatlaridan  biridir. 
Mustaqillikning dastlabki ilavndayoq mamlakatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurishning 
bcsh prinsipidan biri - qonun ustuvorligini ta’minlash, deb e’lon qilindi. Mamlakatda inson huquq 
va  erkinliklarini  ta’minlashning  insoniyat  tarixida  shakllangan  tajribasi,  tarixiy  taraqqiyo’ling 
so’nggi  yutug’i  -  fuqarolik  jamiyati  talablari  asosida  sud-huquq  tizimini  shakllantirish  faqat 
mustaqillik davriga kelib amalga oshirildi. 
Ular bir sivilizatsiyaga erishgan mamlakatlarda me’yoriy-huquqiy aktlar huquqning yetakchi 
manbasi  (asosi)  hisoblanib,  asosiy  ijtimoiy  munosabatlar  ana  shu  manba  asosida 
muvofiqlashtiriladi. Me’yoriy huquqiy aktlarning asosiy turlaridan biri -bu qonundir. 
Qonun  huquq  manbasi  sifatida  hattoki  qadimgi  davlatda  ham  amal  qlllnpan.  Tarixdan 
ma’lumki, Xammurapi qonunlari (mil. av. XVIII asr) , Manu qonunlari (mil. av. I asr) va boshqa 
qator  huquqiy  yodgorliklar  hayotda  keng  qo’llanilgan.  Qadimgi  davlatlarda  asosiy  huquqiy 
me’yorlar  odatga  ko’ra  monarxlaming  shaxsiy  irodasini  ifodalar,  qonun  yoki  boshqa  shakllarda 
amalga oshirilar edi. 
Antik  davrga  kelib  davlatlar  (qadimgi  Afinada  mil.  av.  VI  asrda,  qndimgi  Rimda  V-II 
asrlarda)  qonunlami  hokimiyatning  vakillik  organlari,  xususan,  xalq  majlislari  tomonidan  qabul 
qilish tajribasi rivojlandi. Lekin bu tajriba uzoq davr unchalik rivojlanmay turdi. Faqat XIII asrga 

---

90 
kelib  monarxik  hokimiyatlar  vakolatlarini  cheklash  uchun  shart-sharoitlar  tug’ildi.  Hattoki  ingliz 
qiroli 1215-yilda Buyuk ozodlik xartiyasini imzolashga majbur bo’lgan edi. Unga muvofiq ravishda 
bo’lajak ingliz parlamentining alohida qonun chiqarish huquqi kengayib bordi. 
XVII-XVIII asrlarda qonunga doir nazariyalaming shakllanishiga ikkita klassik nazariyalar - 
hokimiyatning  bo’linish  nazariyasi  (J.Lokk,  Sh.L.  de  Monteskye  va  boshq.)  va  xalq  suvereniteti 
(J.J.Russo)  kuchli  ta’sir  etdi.  Ijroiya  hokimiyatning  qonun  chiqaruvchi  hokimiyatga  nisbatan 
bo’ysunish holati zaruratidan kelib chiqib qonun ustunligi qoidasi shaklantirildi. 
XVII-XIX asr oxirida parlament ustunligi g’oyasi davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi 
va  vakillik  organi  sifatida  aksariyat  Yevropa  mamlakatlarida  konstitutsiyaviy  jihatdan 
mustahkamlandi.  Bu  davrga  kelib,  qonun  mamlakat  aholisi  yoki  uning  ko’pchilik  qismi  umumiy 
suveren  irodasining  ifodalanishi  sifatida  tushunila  boshlandi  va  unga  huquqning  asosiy  manbasi 
sifatida  qarala  boshlandi.  Jumladan,  Inson  va  fuqaro  huquqlari  deklaratsiyasining  6-moddasida 
(1789-y.)  qonun  -  uni  tuzishda  shaxsan  yoki  o’z  vakillari  vositasida  ishtirok  etish  huquqiga  ega 
bo’lgan  fuqarolarning  umumiy  suveren  irodasining  ifodalanishi  degan  prinsip  mustahkamlab 
qo’yildi. 
XIX asr oxiri - XX asrda G’arbiy Yevropa olimlari o’rtasida qonunni dualistik talqin etish 
rivojlandi. Qonun davlatning qonun chiqaruvchi hokimiyati akti sifatida emas, balki umuman davlat 
hokimiyatining umumiy me’yorlar xarakterini kasb etuvchi akti sifatida amal qila boshladi. Rasmiy 
ma’noda  qonun  davlat  hokimiyatining  ijroiya  va  qonun  chiqaruvchi  organlari  tomonidan 
chiqarilgan  har  qanday  aktlarini  o’z  ichiga  oldi.  Bu  bilan  ijroiya  va  qonun  chiqaruvchi  organlar 
o’rtasida  tenglik,  hattoki  ijroiya  hokimiyatni  qonun  chiqaruvchi  hokimiyatga  nisbatan  birinchiligi 
asoslana boshlandi. Qonun hodisalaming cheklanmagan miqdorini nazarda tutgan huquq me’yori, 
umumiy qoida sifatida baholandi: huquq me’yori hokimiyat organlari irodasining to’g’ridan to’g’ri 
ifodasini tashkil etadi: bu iroda belgilangan tartibda ifodalanishi zarur. 
Ma’lumki, huquqiy davlat - mamlakatda yaqin davrdan buyon muomalaga kirgan tushuncha 
hisoblanadi. Albatta, bu tushunchani nihoyatda qisqacha ifodalaganda davlat huquqqa bo’ysunishi 
zarur. Bu amalda umuminsoniy qadriyatlaming sinfiy qadriyatlardan ustunlik qilishini anglatar edi. 
Chunki huquqiy davlatda davlat ustidan huquqning hukmronligiga amal qilinadi. 
Shuningdek,  jamiyat  hayotining  barcha  sohalarida  qonun  ustunligi,  hokimiyatlarning 
bo’linishi,  fikrlar  plyuralizmi,  oshkoralik,  sudnirig  yuqori  roli,  fuqarolar  va  davlatning  o’zaro 
mas’ulligi  taqozo  etiladi.  I  aqat  ko’rsatilgan  belgilaming  mavjudligi  va  keng  rivojlanganligi 
sharoitidngina huquqiy davlatni shakllantirish to’g’risida so’z ketishi mumkin.