Microsoft Word Èáòèäîèé11. doc

 

Tema: Rawajlang’an urıwlıq qa’wim basqıshı. 

 

1. O’ndiris ku’shlerinin’ rawajlanıwı. 

2. Urıwlıq du’zimnin’ ko’rkeyiwi. 

1.  O’ndiris ku’shlerinin’ rawajlanıwı.  Rawajlang’an urıwlıq du’zim 

mezolit da’wirinin’ aqırı ha’m neolit da’wirine sa’ykes keledi. Neolit tas a’sirinin’ 

joqarg’ı ha’m son’g’ı basqıshı bolıp, onın’ xronologiyalıq shegaraları b.e.sh. VII-

IV mın’ jıllıqlar. 

Neolit da’wirindegi ıqlım, flora ha’m fauna ha’zirgi zamang’ıg’a jaqın 

bolg’an. Bul da’wirde bir qatar iri o’zgerisler ju’z beredi. Jer sharının’ ko’pshilik 

rayonlarında xojalıqtın’ o’nimdar tu’rlerine o’tiledi, gu’lalshılıq ha’m toqımashılıq 

payda boladı. Miynet qurallarının’ a’dewir jetilisken qa’nigelesken tu’rleri oylap 

tabıladı. Keli-kelsap, oraq, digirman, ketpenler ken’ tarqaldı. Olardın’ arasında 

a’sirese balta u’lken a’hmiyetke iye boldı. Ol tereklerdi shabıwda, olardan 

bo’reneler jasawda turaq jay qurıwda, an’shılıq, ushın, qayıq, shana jasawda 

paydalanıladı. 

Neolit da’wirinde miynet quralların jasaw ushın jan’a shiykizat tu’rlerinen 

(diorit, nefrit, yashma) paydalanılıp baslandı. Ol shaqmaq tastın’ jer betindegi qorı 

ko’p rayonlarda tawsılg’anlıg’ına baylanıslı onı jer astındag’ı teren’liklerden alıw 

usılı oylap tabıldı. Angliya, Frantsiya, Belgiya, Rossiyada usınday shaxmaq tas 

ka’nleri qazıp alıng’an a’yemgi shaxtalar izertlendi. Olarda kiyiklerdin’ 

shaxlarınan islengen miynet quralları, shamlar tabılg’an. 

---

Neolit da’wirinin’ en’ iri texnikalıq jetiskenliklerinin’ biri- gulalshılıqtın’ 

payda bolıwı. Bul da’wirge tiyisli elatlardag’ı en’ ko’p ushırasatug’ın tabılma - bul 

keramika. (grek til. Keramas-ılay). Ol Jaqın Shıg’ıstın’ bir qatar esteliklerinin’ 

to’mengi qatlamlarında joq (Djarmo, Ras-Shamir, Chatal-Guyuk, Xosilar, 

Kirakitiya ha’m t.b.) Bul basqıshtı arxeologlar «keramikag’a shekemgi neolit» dep 

ataydı. Gulal ıdıslardan paydalanıp azıq-awqat quramının’ ken’eyiwine, onı tayarlaw 

ha’m saqlaw usıllarının’ jaqsılanıwına, suyıq awqatlardı saqlawg’a mumkinshilik 

berdi. 

Bul da’wirde jip iyiriw ha’m toqımashılıqtın’ a’piwayı usılları payda boldı. Ol 

da’slep o’riwden baslang’an. Sebet, alasha, tor, qalta, ayaq kiyim, bas kiyim t.b. 

toqılg’an. O’rip toqıwda qamıs, shash, teri qıyıqları, o’simlik talshıqları 

paydalanılg’an. O’simlik talshıqların da’slep qoldan, keyinirek urshıqlarda iyirgen. 

Jiplerdi jabayı zıg’ır, kendir, ma’jnu’ntal talshıqlarınan, ju’nnen iyirgen. 

Neolit da’wirinde xojalıqlardın’ rawajlanıw bag’darı ha’m o’zgerdi. An’shılıq, 

balıqshılıq ha’m terimshilik jetilisip bardı ha’m a’dewir uyımlasqan da’rejege 

eristi. Ayırım rayonlarda balıqshılıqtın’ rawajlanıwı onın’ an’shılıqqa qarag’anda 

a’hmiyetinin’ joqarılawına, jabayı o’simliklerdi teriw a’piwayı diyxanshılıqqa 

o’tiwge alıp keldi, haywanlardı qolg’a u’yretiw ja’ne de dawam etti. 

Erte neolitte jer sharının’ ko’plegen rayonlarında shoshqa, qoy, eshki, 

mumkin qara mal u’y haywanına aylang’an. 

Qolg’a u’yretilgen mallar adamlardı go’sh, may, su’t penen ta’miyinlegen. 

Olardın’ su’yekleri miynet quralları, uy-ruwzıgershilik buyımları ushın, ju’ni, terisi 

kiyim-kenshek ushın shiyki zat xızmetin o’tegen. Bunnan tısqarı olar ju’k tasıw, atız 

jumıslarında paydalanılg’an. 

Diyxanshılıqtın’ payda bolıwı haqqındag’ı ma’sele ha’zirge shekem tartıs 

tuwdırmaqta.  İlimpazlardın’ bir bo’limi diyxanshılıq da’slep aldın’g’ı Aziyada 

payda bolıp, ol jerden pu’tkil du’nyag’a tarqalg’an. (monotsentrizm teoriyası) dep 

esaplasa, ekinshi bo’limi ko’plegen aymaqlarda diyxanshılıq o’z betinshe kelip 

shıqqan (politsentrizm) deydi. Arxeologiyalıq, paleobotanikalıq materiallar 

ko’birek politsentrizm teoriyasın qollap quwatlaydı. En’ a’yemgi diyxanshılıq 

daqılları bolıp tarı, arpa, biyday, gu’rish esaplandı. En’ a’yemgi diyxanshılıq quralı 

ushı u’shkirlengen tayaqsha bolıp, ol terimshilikte ken’ paydalanılg’an. Keyinirek 

ushı tegislengen (bunnan bel payda boladı) tayaqsha ha’m ketpen payda boladı. 

Basında ketpen ushı ko’plegen a’piwayı tayaqsha tu’rinde bolıp, keyinirek og’an 

u’shkirlengen tas, yamasa su’yekten, shaxtan jasalg’an ush baylang’an. Ketpen en’ 

ken’ tarqalg’an qural bolg’anlıg’ı sebepli erte diyxanshılıq ketpen diyxanshılıg’ı dep 

ha’m ataladı. Erte diyxanshılıq elatları Aldın’g’ı Aziyada tabılıp izertlengen (Chatal - 

Guyuk, Djarmo, İerixan ha’m t.b. VII-VI mın’ jıllıqqa). 

---