Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

11.4.3. Chorvachilik xarajatlari va olingan mahsulotlarning dastlabki, analitik va sintetik 

hisobi 

Chorvachilik  tarmog‘ida  xarajatlarva  olingan  mahsulotlarni  hisobga  olishda  ko‘plab 

dastlabki hujjatlar qo‘llaniladi. Bular asosan xarajatlar va olingan mahsulotlar hisobga olinadigan 

dastlabki hujjatlarga bo‘linadi. Chorvachilikdagi xarajatlar mehnat buyumlari, mehnat vositalari 

va  chorva  xodimlarining  mehnat  haqi  xarajatlaridan  iboratdir.  Ushbu  xarajatlar  xususiyatlariga 

ko‘ra  tegishli  dastlabki  hujjatlar  bilan  rasmiylashtirilib  boriladi.  Masalan,  sarflangan  yem-

xashaklarning dastlabki hisobi yem-xashak  sarflash qaydnomasi (94-shakl)da, yig‘ma hisobi esa 

ularni hisobga oladigan maxsus jurnal (35-shakl)da yuritiladi. Unda chorva mollarining har bir turi 

va guruhi uchun alohida betlar ajratilib sarflangan yem-xashak miqdori, ularning ozuqa birligiga 

va hazm bo‘luvchi proteinga aylantirilgan miqdori, shuningdek ozuqa-kunlar soniga ko‘rsatiladi. 

Bu  jurnalning  jamlangan  ma’lumotlariga  asosan  yem-xashak  sarflarini  hisobga  olish  yig‘ma 

qaydnomasi tuziladi. 

Chorvachilikda  sarflangan  boshqa  moddiy  boyliklar  (dori-darmonlar,  biopreparatlar  va 

boshqalar) belgilangan tartibda limit-zabor kartalari va nakladnoylar bilan rasmiylashtiriladi. 

Mehnat vositalari sarfi dehqonchilikdagi kabi amortizatsiya hisoblash hujjatlariga asosan 

rasmiylashtiriladi. 

Chorvachilik  xodimlari  mehnatiga  haq  to‘lash  yetishtirilgan  mahsulotlar  miqdori  va 

sifatiga  qarab  amalga  oshiriladi.  Shuning  uchun  chorvachilikdan  olingan  mahsulotlarni 

rasmiylashtiradigan  hujjatlar  (sut  sog‘ishni  hisobga  olish  jurnali,  tug‘ilgan  hayvon  bolalarini 

kirimga olish dalolatnomasi, chorva mollarining vaznini o‘lchash qaydnomasi, chorva mollarini 

guruhdan-guruhga  o‘tkazish  dalolatnomasi  va  boshqalar)  mehnatga  haq  to‘lash  uchun  asos 

bo‘ladi. Chorvachilik xodimlari ishlagan vaqtining hisobi har kuni ish kuni ish vaqtini hisobga 

---

 

olish tabeli(64-shakl)da yuritiladi. 

Ushbu hujjatlarga asosan chorvachilik xodimlariga mehnat haqi hisob-kitobi tuziladi. 

Chorvachilikdagi ishlab chiqarish xarajatlarining analitik hisobi chorva mollarining turlari, 

yoshi  va  jinsiga  qarab  ochiladigan  analitik  schotlarda  quyidagi  xarajat  moddalari  bo‘yicha 

yuritiladi: 

1. 

Mehnat haqi xarajatlari ijtimoiy sug‘urta ajratmalari bilan birga, kishi-soati, so‘m; 

2. 

Ozuqalar,  ozuqa birligi, so‘m; 

3. 

Chorva mollarini himoya qilish vositalari, so‘m; 

4. 

Ishlar va xizmatlar, so‘m; 

5. 

Asosiy vositalarni saqlash xarajatlari, so‘m; 

6. 

Ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlari, so‘m, 

7. 

Sug‘urta to‘lovlari, so‘m; 

8. 

Boshqa xarajatlar, so‘m; 

9. 

Chorva  mollarini  yaroqsizga  (brakka)  chiqarish  va  ularning  nobud  bo‘lishdan  kelib 

chiqqan yo‘qotishlar, so‘m. 

1. «Mehnat haqi xarajatlari (yagona ijtimoiy to‘lov fondiga ajratmalar bilan)» moddasida 

muayyan chorva turi  yoki guruhlariga qarovchi turli toifadagi ishlovchilarning ish haqi  yagona 

ijtimoiy to‘lov fondiga ajratmalar bilan birga, ta'til vaqti uchun to‘lanadigan haqlar hamda moddiy 

rag‘batlantirish fondidan ajratilgan to‘lovlar aks ettiriladi. 

2.  «Chorva  mollarini  himoyalash  vositalari»  moddasida  xo‘jalikning  o‘z  mablag‘lari 

hisobidan sotib olinib, sarflangan biopreparatlar, dori-darmonlar va dezinfeksiyalovchi vositalar 

hamda ularni ishlatish bilan bog‘liq sarflar hisobga olinadi. 

Budjetdan ajratilgan mablag‘lar hisobidan sotib olinib, foydalanilgan biopreparatlar, dori-

darmonlar va dezinfeksiyalovchi vositalari bu moddaga yozilmaydi. 

3.  «Yem-xashak»  moddasida  xo‘jalikning  o‘zida  ishlab  chiqarilgan  va  chetdan  sotib 

olingan  yem-xashaklarning  chorva  mollariga  (ish  hayvonlarini  ham  qo‘shib),  parrandalarga  va 

boshqa turdagi chorva mollariga sarflanishi hisobga olinadi. Sotib olingan va xo‘jalikning o‘zida 

tayyorlangan yem-xashaklar sarflanishi «yem-xashak sarfi» jurnali (35-shakl)da alohida ularning 

turlari  bo‘yicha  hisobga  olinganligi  sababli  analitik  hisob  registrida  ushbu  modda  bo‘yicha 

birlashtirib  hisobga  olinadi.  Yem-xashak    tayyorlash  sexlarining  xarajatlari  ham  shu  moddada 

alohida analitik schot ochilib, hisobga olinadi va tayyorlangan yem-xashak  miqdoriga mutanosib 

ravishda taqsimlanadi. 

4.  «Ish  va  xizmatlar»  moddasida  mazkur  chorvachilik  tarmog‘i  uchun  korxonaning  o‘z 

yordamchi  ishlab  chiqarish  bajargan  ish  va  ko‘rsatgan  xizmatlarining  qiymati  hamda  chet 

tashkilotlarning  ko‘rsatgan  xizmatlari  uchun  to‘lanadigan  haq  hisobga  olinadi.  Ushbu  xarajat 

moddasida  yuk  avtotransporti,  ot-ulov  transporti,  traktorlarning  transport  ishlari,  suv  ta’minoti, 

elektr ta’minoti, ta'mirlash ustaxonasi xarajatlari hisobga olinadi. 

5.  «Asosiy  vositalarni  saqlash  xarajatlari»  moddasida  bevosita  chorvachilikda 

foydalanilayotgan  asosiy  vositalarni  saqlash  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  xarajatlar  hisobga  olinadi. 

Inventar  va  xo‘jalik  jihozlari  hamda  moslamalarni  tiklash  uchun  qilinganxarajatlar  ham  shu 

moddada hisobga olinadi. 

6.  «Ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  va  boshqarish  xarajatlari»  moddasida  ferma  larda, 

tarmoqlarda ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlari aks ettiriladi. 

7. «Sug‘urta to‘lovlari» moddasida ish hayvonlari, yosh va mahsuldor mollar, parrandalar, 

quyonlar, asalarichilik,shuningdek chorvachilikda foydalanilayotgan binolar, inshootlar va asbob-

uskunalarning majburiy sug‘urtasiga doir to‘lovlar aks ettiriladi. 

Mollar  bo‘yicha  hisoblangan  sug‘urta  to‘lovlari  bevosita  tegishli  hisob  guruhining 

xarajatlariga o‘tkaziladi. Chorvachilikda asosiy vositalar bo‘yicha hisoblangan sug‘urta to‘lovlari 

esa chorvachilikning hisob guruhlari o‘rtasida asosiy vositalarni saqlash xarajatlariga mutanosib 

ravishda taqsimlanadi. 

8.«Boshqa  xarajatlar»  moddasida  mahsulot  yetishtirish  bilan  bevosita  bog‘liq  bo‘lgan, 

---

 

lekin yuqoridagi xarajat moddalarida hisobga olinmagan sarflar aks ettiriladi. 

Bularga  quyidagilar  kiradi:  ferma    atroflarini  o‘rash  xarajatlari,  dezinfeksiya  g‘ovlarini 

qurish  va  boshqa  xarajatlar;  to‘shamalar;  sut  sog‘uvchilar,  molboqarlar  va  boshqa  xodimlarga 

berilgan maxsus kiyim va poyafzallar, chorva mollari uchun yozgi lagyerlar, bostirmalar va boshqa 

nokapital inshootlarni qurish xarajatlari. 

Shuningdek, oldin 3100-«Kelgusi davr xarajatlari»ni hisobga oladigan (3110, 3120, 3190) 

schotlarda hisobga olinib, keyinchalik ularning  qoplanish davri davomida bir tekis usulda  yoki 

ishlab chiqarilgan mahsulot(bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmat)lar hajmiga mutanosib ravishda 

taqsimlanadigan xarajatlarning chorvachilikka tegishli qismi ham ushbu modda bo‘yicha hisobga 

olinadi. 

9.  «Chorva  mollarini  yaroqsizga  (brakka)  chiqarish  va  ularning  nobud  bo‘lishidan 

ko‘rilgan  zararlar»  moddasida  boquvda  turgan  yosh  va  katta  yoshdagi  mollar,  parrandalar, 

asalarilar, quyonlar va boshqa hayvonlarning nobud bo‘lishidan ko‘rilgan zararlar aks ettiriladi. 

Nobud  bo‘lgan  chorva  mollari  uchun  aybdor  shaxslardan  undirib  olinadigan  summa  va  tabiiy 

ofatdan ko‘rilgan zararlar bu xarajatlar moddasiga yozilmaydi. 

Chorvachilikdagi  ayrim  tarmoqlarning  o‘ziga  xosligini  hisobga  olib,  ularda  qo‘shimcha 

xarajat moddalari ham belgilanishi mumkin. Parrandachilikda –«Inkubasiyaga quyilgan tuxumlar 

qiymati», baliqchilikda – «Suv havzalariga quyilgan baliqchalar qiymati», ipakchilikda – «Ipak 

qurti  qiymati»,  qo‘ychilikda  –  «Jun  qirqish  punkti  xarajatlari»  mana  shunday  grafalar  bo‘lishi 

mumkin. Bu grafalarning ko‘plari bo‘yicha xarajatlar oldindan alohida analitik schotlarda hisobga 

olinadi va belgilangan muddatlarda ko‘rsatilgan grafalar bo‘yicha mansubligiga ko‘ra xarajatlarni 

hisobga olish obektlariga o‘tkaziladi. 

Bundan tashqari, parrandachilakda, quyonchilikda, hayvonotchilikda, asalarichilikda katta 

yoshdagi parrandalar, quyonlar, hayvonlar o‘lati va nobud bo‘lgan asalari uyasi qiymatini (moddiy 

javobgar shaxslarning aybi bilan o‘lat tegishi va tabiiy ofatlar tufayli halok bo‘lishidan tashqari) 

aks ettirish uchun alohida grafalar belgilanadi. 

Chorvachilikdagi  xarajatlarning  analitik  hisobi  “Chorvachilik  mahsulotlarini  ishlab 

chiqarish xarajatlari va mahsulot chiqishini hisobga olish” qaydnomasida yuritiladi. Unda ishlab 

chiqarish xarajatlari yuqoridagi moddalar bo‘yicha guruhlanib, analitik hisob obektlari va tarkibiy 

bo‘linmalar bo‘yicha tuziladi hamda hujjatlar aylanish grafigiga muvofiq belgilangan muddatda 

markaziy  buxgalteriyaga  topshiriladi.  Bu  qaydnomada  xarajatlarning  miqdor  va  qiymat 

ko‘rsatkichlari  yoziladigan  qatorlar,  hisob  obektlari  va  tarkibiy  bo‘linmalarni  yozish  uchun  esa 

tegishli grafalar ajratilgan. 

Ishlab chiqarish xarajatlari qaydnomaga ikki xil: yil boshidan hisobot oyigacha va hisobot 

oyida kabi ko‘rsatkichlar ko‘rinishida yoziladi. Bu esa xarajatlarni nazorat qilish va yil davomidagi 

hamda yillik buxgalteriya hisobotini tuzishda mahsulot tannarxini hisoblash imkonini yaratadi. 

Qaydnoma  uch  qismdan  iborat  bo‘lib,  bir  yilga  ochiladi.  Uning  birinchi,  «Chorvachilik 

mahsuloti  yetishtirish  xarajatlari»  bo‘limida  barcha  texnik-iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  (ishlangan 

kishi-soat, oziq-kunlar, sarflangan em-xashaklar) va boshqa xarajatlar chorvachilik hisob guruhlari 

bo‘yicha bir tizimga keltirilgan. Bu bo‘limda oylik xarajatlar  asosiy xarajat moddalar bo‘yicha 

guruhlanib  aks  ettiriladi.  Yordamchi  ishlab  chiqarish  xarajatlari,  amortizatsiya  ajratmalari, 

inventar  va  xo‘jalik  jihozlari  sarfi  kabilar  alohida  ko‘rsatiladi.  Xarajatlar  to‘g‘risidagi  jami 

ma’lumotlar bir oylik vayilboshidan o‘sib borish tartibida aks ettiriladi. 

Qaydnomaning  ikkinchi  «Chorvachilik  mahsulotlar  chiqishi»  bo‘limida  chorvachilikdan 

olingan asosiy va yordamchi mahsulotlar turlari, miqdori va reja tannarxi yoki shartnoma bahosi 

bo‘yicha  aniqlangan  qiymati,  ya'ni  2012-«Chorvachilik  ishlab  chiqarishi»  schotining  krediti  va 

boshqa  korrespondensiyalanuvchi  (1010-1090,  2010,  2810  va  b.)  schotlarning  debetiga 

yoziladigan ko‘rsatkichlar aks ettiriladi. 

Bu bo‘limda aks ettirilgan ma’lumotlar moddiy boyliklarning harakati to‘g‘risidagi hisobot 

(121-shakl), hayvon va parrandalarning harakati to‘g‘risidagi hisobot (102-shakl), hayvonlarning 

harakatini hisobga olish daftari (34a-shakl), sog‘ilgan sutni hisobga olish jurnali (112-shakl) va 

shunga  o‘xshagan  hujjatlarda,  hisobot  davri  ichida  aks  ettirilgan  ko‘rsatkichlarga  teng  bo‘lishi 

---

 

kyerak. 

Bu  hujjatning  uchinchi  bo‘limi  muomalalarni  oy  oxirida  2012-«Chorvachilik  ishlab 

chiqarishi» schotining kreditidan boshqa korrespondensiyalanuvchi schotlarning debetiga yozish 

uchun mo‘ljallangan. Oy oxirida bu ma’lumotlar 10-ASK jurnal-orderga o‘tkaziladi. 

Yig‘ma qaydnomada ko‘rsatilgan 2012-«Chorvachilik ishlab chiqarishi» schotining debeti 

va kreditiga yozilgan oylik summalarning jami jurnal-orderlarga asosan tuzilgan Bosh daftarning 

(18-ASK shakl)dagi 2012-schotdagi debet va kredit oborotlari yig‘indisiga teng bo‘lishi kyerak.