Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

 

Nomoddiy aktiv ayrim ob’ektlariga egalik huquqining amal qilish muddatlari 

Nomoddiy 

aktiv ob’ektlari 

Huquq amal qila boshlagan vaqt 

Asosiy muddat 

(yil) 

Uzaytirilgandan 

keyingi qo‘shimcha 

muddat (yil) 

Ixtiro 

Birinchilik vaqtidan 

20 (patent 

bo‘yicha) 

5 (dastlabki 

patent bo‘yicha) 

Ko‘zda tutilmagan 

Sanoat 

namunasi 

Birinchilik vaqtidan 

5 

Ko‘pi bilan 5 yil 

Tovar belgisi 

Birinchilik vaqtidan 

10 

Har gal 10 (eng 

ko‘p muddati 

cheklanmagan) 

EHM uchun 

dastur 

U qachon chiqarilganidan qat’iy 

nazar, 3-shaxslar foydalana 

oladigan ob’ektiv shakl berilgan 

paytdan boshlab 

Muallifning 

butun hayoti 

mobaynida 

+50 

Mualliflik 

huquqi 

O‘achon e’lon qilinganidan qat’iy 

nazar, asarga 3- shaxslar 

foydalana oladigan ob’ektiv shakl 

berilgan sanadan boshlab 

Muallifning 

butun hayoti 

mobaynida 

+50 

Nou-xau 

Nou-xauga 3-shaxslar foydalana 

oladigan ob’ektiv shakl berilgan 

va nou-xauga taalluqli axborot 

maxfiyligini saqlash choralari 

ko‘rilgan sanadan boshlab 

Muddatsiz (maxfiy saqlash muddatiga 

qarab) 

 

 

 

 

 

 

11  MAVZU. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI HISOBI VA MAHSULOT (ISH, 

XIZMAT) LAR TANNARXINI KALKULYATSIYALASH 

11.1. Ishlab chiqarish jarayonini hisobga olishni tashkil etish 

 

Korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyati uning uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘lari, xom-

ashyo,  asosiy  materiallar,  sotib  olingan  yarim  tayyor  mahsulotlar  va  butlovchi  buyumlar, 

yordamchi  materiallar,  asbob-uskunalar,  imorat,  inshoot  va  boshqa  moddiy  boyliklar  bilan 

ta'minlangandan so‘ng boshlanishi mumkin. Ishlab chiqarish jarayonida yuqorida sanab o‘tilgan 

mehnat buyumlariga kishilar mehnat qurollari bilan ta’sir qilib, mehnat buyumlarining shakl va 

ko‘rinishlarini o‘zgartiradi, natijada ishlab chiqarish xarajatlari paydo bo‘ladi. Bu xarajatlar ishlab 

chiqarilayotgan  tayyor  mahsulotning  asosini  tashkil  qiladigan  mehnat  buyumlarining  qiymati, 

ularning shaklini o‘zgartirishga ta’sir qilgan ishchilar ish haqi va ish haqiga nisbatan hisoblangan 

har xil ajratmalar summasi, mehnat buyumlariga ta’sir qilishda ishchilar tomonidan foydalanilgan 

---

 

mehnat  qurollarining  amortizatsiya  summasi  hamda  ishlab  chiqarish  faoliyatini  boshqarish  va 

unga rahbarlik qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab sarf-xarajatlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. 

Ishlab chiqarish jarayoni bilan aloqador sintetik schotlar to‘g‘risida qisqacha tavsif berib 

chiqish yo‘li bilan ishlab chiqarish jarayoni hisobining vazifalari va ahamiyati haqida talabalarni 

tanishtirib chiqamiz. 

Ishlab chiqarish jarayonining pirovard natijasidan tayyor mahsulotlar olinadi. Korxonalarda 

ishlab chiqarish jarayoni biznes-reja va shartnoma-kontraktasiya  asosida  amalga oshirilib, ularda 

ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmi va reja tannarxi belgilanadi. 

Buxgalteriya  hisobida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  olingan  mahsulotlar  aks  ettiriladi 

hamda mahsulotlarning haqiqiy tannarxi hisob-kitob qilinadi. 

Ishlab chiqarish jarayonini hisobga olishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 

- 

natural  va  pul  ifodasida  ishlab  chiqarishning  haqiqiy  hajmini  aniqlash.  Bunda  jami  ishlab 

chiqarilgan mahsulotning miqdori kabi, ular ayrim turlarining ham miqdori aniqlanadi; 

- 

ishlab  chiqarishga  qilingan  xarajatlarni  aniqlash  va  mahsulotlarning  haqiqiy  tannarxini 

hisoblash. Buning uchun korxonaning jami ishlab chiqarilgan mahsulotga qilgan xarajatlari, 

hamda alohida mahsulot turlarining tannarxi aniqlanadi. 

Ishlab  chiqarish  jarayonini  hisobga  olish  uchun  maxsus  schotlar  tayinlangan.  Ularning 

asosiylaridan biri 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish uchun 

qilingan xarajatlarni aks ettirish va ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini aniqlash 

uchun  qo‘llaniladi.  Ushbu  schotning  debet  tomonida  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  qilingan 

barcha  xarajatlar  to‘planadi,  uning  kreditida  esa  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  reja  tannarxi 

bo‘yicha baholanib aks ettiriladi. Hisobot davri oxirida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning haqiqiy 

tannarxi aniqlanib, reja tannarx haqiqiy tannarx darajasiga yetkaziladi.Bu ikki xil usulda amalga 

oshiriladi. Birinchisi, agar haqiqiy tannarx reja tannarxdan past, ya'ni xarajatlar tejalgan bo‘lsa, 

o‘rtadagi  farq  summaga  bu  schotning  krediti  bo‘yicha  «qizil  storno»  yozuvi  amalga  oshiriladi. 

Ikkinchisi aksincha, ya'ni haqiqiy tannarx reja tannarxdan yuqori bo‘lsa, o‘rtadagi farq summaga 

(rejadan oshiqcha sarflangan summaga) qo‘shimcha buxgalteriya yozuvi tuziladi. Shu tarzda reja 

tannarx  bilan  haqiqiy  tannarx  o‘rtasidagi  farq  tuzatiladi  (korrektirovka  qilinadi).  2010-«Asosiy 

ishlab  chiqarish»  schoti  aktiv  bo‘lib,  uning  debetida  tugallanmagan  ishlab  chiqarish  qoldig‘i 

qolishi mumkin. 

Alohida mahsulot turlarining tannarxi analitik schotlar ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi. 

Analitik schotlar 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schotiga buyumlarning alohida turlari yoki bir 

xil mahsulotlar guruhlari bo‘yicha ochiladi. Oy davomida bu schot debetiga faqat bevosita asosiy 

ishlab chiqarish schotining tegishli analitik schoti debetiga yozish va aniq bir mahsulot tannarxiga 

qo‘shish mumkin bo‘lgan xarajatlar yoziladi. Bunday xarajatlar bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb 

ataladi. Ularga ma'lum mahsulot turlarini ishlab chiqarish uchun sarflanadigan asosiy Materiallar, 

ishlab  chiqarish  bilan  band  bo‘lgan  xodimlarning  ish  haqi,  texnologik  maqsadlar  uchun 

ishlatiladigan yoqilg‘i, elektr enyergiyasi, bug‘ va boshqalar kiradi. Ushbu schotning yoki tegishli 

analitik schotning debetiga bevosita olib borish imkoni bo‘lmagan, ishlab chiqarishni tashkil etish 

va boshqarish xarajatlari bilvosita (egri) xarajatlar deb ataladi. Ular maxsus yig‘ib-taqsimlovchi 

schotlarda hisobga olinadi. 

Umumishlab  chiqarish  xarajatlariga  quyidagilar  kiradi:  bo‘linmalarning  boshqarish  va 

xizmat  ko‘rsatish  xodimlarining  ish  haqi  ijtimoiy  sug‘urta  ajratmalari  bilan  birga,  sexlarning 

binolarini yoritish, isitish va suv ta’minoti, amortizatsiya va joriy ta'mirlash xarajatlari, mehnatni 

muhofaza qilish va boshqa xarajatlar. 2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» schoti bo‘yicha 

analitik schotlar sanoat korxonalarida sexlar bo‘yicha, qishloq xo‘jalik korxonalarida tarmoqlar 

(o‘simlikchilik, chorvachilik, sanoat ishlab chiqarishi va h.k.) bo‘yicha ochiladi, analitik schotlar 

doirasida xarajatlar hisobi moddalar bo‘yicha yuritiladi. 

Barcha  tegishli  xarajatlar  oy  davomida  2510-«Umumishlab  chiqarish  xarajatlari» 

schotining debetida hisobga olib boriladi. Oy oxirida bu xarajatlar ishlab chiqarilgan mahsulot(ish, 

xizmat)  tannarxiga  qo‘shish  va  tannarx  hisoblash  maqsadida  2510-«Umumishlab  chiqarish 

xarajatlari»  schotining  kreditidan  2010-«Asosiy  ishlab  chiqarish»  schoti  va  boshqa  tegishli 

---

 

schotlar  debetiga  taqsimlash  yo‘li  bilan  o‘tkaziladi.  Taqsimlash  hisob-kitobi  tegishli  tarmoqda 

qabul  qilingan  taqsimlash  uslubiga  muvofiq  shu  tarmoqdagi  bevosita  xarajatlarga  mutanosib 

amalga  oshiriladi.  Masalan,  ishlab  chiqarishdagi  ishchilarning  ish  haqiga  mutanosib, 

qurilmalarning ishlagan mashina-soatlariga mutanosib yoki qandaydir boshqa usul bo‘yicha hisob-

kitob  qilinadi.  Qishloq  xo‘jaligidagi  umumishlab  chiqarish  xarajatlari  asosiy  tarmoqlarning 

bevosita  xarajatlariga  (o‘simlikchilikda  –  urug‘lik,  chorvachilikda  –  em-xashak,  sanoat  ishlab 

chiqarishida  –  xom-ashyo  va  Materiallar  qiymati  chegirib  tashlangan  holda)  mutanosib 

taqsimlanadi. Shunday qilib, bu schot bo‘yicha barcha xarajatlar hisobdan o‘chirilib, oy oxirida 

qoldiq qolmaydi. Ammo bu schot oy davomida debet qoldiqqa ega bo‘lganligi sababli aktiv schot 

hisoblanadi. 

6710-«Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar» schotining mazmunini ko‘rib 

chiqamiz.  Hisoblangan  mehnat  haqi  ushbu  schotning  kreditida,  ish  haqidan  ushlanadigan  va 

xodimning qo‘liga beriladigan summalar esa debetida aks ettiriladi. Uning kredit qoldig‘i korxona 

xodimlariga hisoblangan, lekin hisobot sanasida to‘lanmagan ish haqi bo‘yicha qarzni bildiradi. 

Ish  haqi  bo‘yicha  xarajatlar  ham  tegishli  schotlarda  aks  ettirish  orqali  mahsulot  (ish,  xizmat) 

tannarxiga  qo‘shiladi.  Misol,  asosiy  ishlab  chiqarishdagi  xodimlarga  100000  so‘mlik  ish  haqi 

hisoblandi. Ushbu xo‘jalik muomalasi schotlarda quyidagicha aks ettiriladi: 

Dt 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti100000 so‘m 

Kt 6710-«Mehnat haqi bo‘yicha  

xodimlar bilan hisob-kitoblar» schoti100000 so‘m 

Ish  haqidan  ushlangan  soliqlar,  hamda  boshqa  summalar  6710-«Mehnat  haqi  bo‘yicha 

xodimlar bilan hisob-kitoblar» schotining debeti bo‘yicha aks ettiriladi. Chunki, bunda xodimlarga 

ish  haqi  bo‘yicha  to‘lanadigan  qarzlar  kamayadi.  Bir  vaqtning  o‘zida  budjetga  to‘lanadigan 

soliqlar  bo‘yicha  qarzlar  ko‘payadi.  Shuning  uchun  6410-«Budjetga  to‘lovlar  bo‘yicha 

qarzdorlik»  (soliq  turlari  bo‘yicha),  6450-«Majburiy  to‘lovlar  bo‘yicha  qarzdorlik»  (turlari 

bo‘yicha) schotlarning kreditida ham aks ettiriladi. 

Ish  haqidan  tashqari  ijtimoiy  sug‘urta  fondi,  bandlik  fondi  va  nafaqa  fondlariga  ham 

sarflangan  ish  haqi  fondiga  nisbatan  belgilangan  foiz  hisobida  to‘lovlar  hisoblanadi.  Ushbu 

summalar  tegishli  hisob-kitoblarga  muvofiq  ijtimoiy  sug‘urta,  bandlik  xizmati  va  nafaqa  fondi 

tashkilotlariga 5110-«Hisob-kitob schoti»dan o‘tkaziladi. Ushbu summalarni hisobga olish uchun 

6510-«Sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar» 6520-«Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar» schotlari 

yuritiladi.  

Shuningdek,  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  hisobga  olish  bilan  asosiy  vositalarning 

eskirishini hisobga oladigan schotlar (0211-0299) ham bog‘liq. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy 

vositalar eskiradi va ularning qiymatlari eskirish hisoblash me’yorlariga  muvofiq mahsulot(ish, 

xizmat)lar  tannarxiga  bo‘laklab  o‘tkaziladi.  Asosiy  vositalar  bu  qismining  puldagi  ifodasi 

amortizatsiya  deb  ataladi.  Amortizatsiya  ajratmalarining  summasi  mahsulot(ish,  xizmat)lar 

tannarxiga qo‘shiladigan ishlab chiqarish xarajatlarining turlaridan biri hisob lanadi. 

Amortizatsiya summalarini hisoblash va mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga olib borish 

2010-«Asosiy  ishlab  chiqarish»,  2310-«Yordamchi  ishlab  chiqarish»,  2510-«Umumishlab 

chiqarish  xarajatlari»  va  boshqa  tegishli  schotlarning  debeti  va  asosiy  vositalarning  eskirishi 

hisobga olinadigan kontr-aktiv schotlar (0211-0299) krediti bo‘yicha aks ettiriladi. 

Ishlab chiqarishdan olingan mahsulotlar 2810-«Tayyor mahsulotlar» schotining debetida 

hisobga olinadi. Tayyor mahsulotlar bu schotga reja tannarxi bo‘yicha baholanib. 2010-«Asosiy 

ishlab  chiqarish»  schotining  kreditidan  kirimga  olinadi.  Ularning  haqiqiy  tannarxi  oy  oxirida 

hisoblanadi.