Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

11.2. Dehqonchilik xarajatlari va mahsulotlar olinishining hisobi 

11.2.1. Dehqonchilik tarmoqlarining tasnifi, hisobining uslubiy  

asoslari va vazifalari 

 

Dehqonchilik  qishloq  xo‘jalik  ishlab  chiqarishining  asosiy  tarmoqlaridan  biri  bo‘lib, 

aholining oziq-ovqatga, sanoatning esa xom ashyoga bo‘lgan ehtiyojini ta'minlaydi, chorvachilikni 

---

 

yem-xashak  bilan ta'minlaydi va bu tarmoqning rivojlanishida zamin hisoblanadi.  

Qishloq  xo‘jaligidagi  islohotlarga  doir  hukumat  qarorlariga  ko‘ra  dehqonchilikda  yaqin 

kelajakda don ekinlarining hosildorligini oshirish hisobiga olinadigan donning yillik o‘rtacha yalpi 

miqdorini  jiddiy  o‘stirishni,  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlari  (paxta,  kartoshka  va  sabzavot, 

shuningdek, meva, rezavor, uzum) ishlabchiqarishni oshirishni ta'minlash nazarda tutiladi. 

Dehqonchilik  tarmog‘ining  muhim  vazifalaridan  biri  chorvachilik  uchun  mustahkam 

ozuqa bazasini yaratish va ozuqa ishlab chiqarishni ko‘paytirishdir. Bu vazifalarni bajarish qishloq 

xo‘jaligining  moddiy-texnika  ta’minotini  har  tomonlama  mustahkamlash,  dehkonchilikni 

ximiyalashtirish, kompleks mexanizatsiyalashtirish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash yo‘li 

bilan intensifikatsiyalash tadbirlarini amalga oshirish orqali ta'minlanadi. 

Bu vazifalarning hal etilishida dehqonchilik tarmoqlariga qilinadigan xarajatlar va undan 

olinadigan mahsulotlarni aniq hamda o‘z vaqtida hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi.  

Dehqonchilik  qishloq  xo‘jalik  ishlab  chiqarishining  o‘ta  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega 

tarmog‘idir.  Dehqonchilik  tarmog‘ida  mablag‘larning  aylanishiga  ishlab  chiqarishning 

mavsumiylik xususiyati, jumladan ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar olinishi o‘rtasidagi 

uzilish  jiddiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Dehqonchilik  sohasiga  ishlab  chiqarish  xarajatlari  uzoq  vaqt 

davomida  qilinadi  va  o‘ta  notekis  tusda  bo‘ladi.  Sarflangan  mablag‘larning  qoplanishi 

mahsulotlarning  chiqishi,  pishib  etilishining  tabiiy  sharoitlari  bilan  belgilanadi.  Bu 

xususiyatlarning  barchasi,  tabiiyki,  ushbu  sohada  xarajatlarni  hisobga  olishni  tashkil  qilishda 

nazarda tutilishi lozim.  

Dehqonchilikda ishlab chiqarish jarayoni uzoq davom etishi hamda xarajatlar bir-biri bilan 

bog‘langan ikki yil hosili uchun parallel qilinishi tufayli, buxgalteriya hisobida ular yillar bo‘yicha 

aniq  chegaralanishi  lozim.  Shuning  uchun  qishloq  xo‘jalik  korxonalarining  dehqonchilik 

xarajatlari buxgalteriya hisobida ikki qismga: joriy yildagi hamda kelgusi yil hosili uchun qilingan 

xarajatlarga bo‘linadi. 

Bundan tashqari, dehqonchilikda xarajatlar ayrim ishlab chiqarishlarda ko‘pincha konkret 

ekinlarni o‘stirish uchun ham amalga oshiriladi. Bu ham buxgalteriya hisobida aniq aks ettirilishi 

lozim. Shuning uchun boshqaruv hisobida ishlab chiqarish xarajatlarining analitik hisobi ishlab 

chiqarish turlari va tegishli ekinlarni parvarish qilish bo‘yicha tashkil etiladi. 

Dehqonchilikdagi ishlab chiqarish – bir vaqtda amalga oshiriladigan jarayon emas. Ishlab 

chiqarish jarayoni yilning turli fasllarida (kuz, qish, bahor va yozda) bajariladigan har xil turdagi 

ishlardan  tarkib  topadi.  Dehqonchilikdagi  ishlab  chiqarishning  texnologik  jarayoni  quyidagi 

asosiy  ishlar  majmuidan  iborat:  tuproqni  ekishga  tayyorlash,  ekish,  ekinlarni  parvarish  qilish, 

hosilni  yig‘ishtirish.  Bu  majmuilarning  har  biri  ko‘p  sonli  aniq  ishlardan,  masalan,  tuproqni 

ekishga tayyorlash, haydash, boronalash, mola bostirish, g‘altaklash, kultivatsiyalash va shunga 

o‘xshashlardan iborat. Demak, qilinadigan xarajatlar buxgalteriya hisobida bajarilgan ish turlari 

bo‘yicha chegaralanishi lozim. 

Dehqonchilik  ishlab  chiqarishi  jarayonida  muayyan  ishlarni  bajarishda  turli  xarajatlar 

qilinadi: neft mahsulotlari, urug‘lik, o‘g‘it sarflanadi, mashinalar va boshqa asosiy ishlab chiqarish 

vositalari qisman eskiradi, xodimlarga mehnat haqi hisoblanadi va to‘lanadi va hokazolar. 

Bunday  xarajatlarning  barchasi  hisobda  alohida-alohida  to‘planishi  lozim.  Demak, 

boshqaruv hisobida dehqonchilik xarajatlarining hisobi umumiy summa bilan emas, balki xarajat 

moddalari bo‘yicha yuritilishi kyerak. 

Qishloq  xo‘jalik  ishlab  chiqarishining  tarqoqligi  tufayli  bir  turdagi  ishlar  va  xarajatlar 

xo‘jalikning  turli  bo‘linmalarida  bir  vaqtda  qilinishi  mumkin.  Boshqaruv  buxgalteriya  hisobi 

dehqonchilikdagi  xarajatlarning  mas'uliyat  markazlari  bo‘yicha  chegaralanishini  ta'minlashi 

lozim. 

Shunday  qilib,  dehqonchilik  tarmog‘idagi  ishlab  chiqarish  jarayonining  xususiyatlariga 

ko‘ra  hisobda  xarajatlar  va  tegishli  yakuniy  ma’lumotlarning  olinishi  quyidagilar  bo‘yicha 

chegaralanishi lozim: 

- ishlab chiqarishning yondash yillari bo‘yicha; 

- ishlab chiqarish va ekinlarning asosiy turlari bo‘yicha; 

---

 

- bajariladigan ishlarning asosiy turlari bo‘yicha; 

- xarajatlarning asosiy moddalari (turlari) bo‘yicha; 

- mas'uliyat markazlari bo‘yicha. 

Birinchi  belgiga  ko‘ra,  xarajatlar  haqida  ishlab  chiqarish  yillari  bo‘yicha  ma’lumotlarni 

alohida-alohida olinishi joriy yil va kelgusi yil mahsulotlari uchun xarajatlarning alohida analitik 

schotlarini  ochish  hisobiga  ta'minlanadi.  Odatda,  har  bir  yil  boshida  oldingi  yildan  o‘tgan 

xarajatlar joriy yildagi mahsulot xarajatlariga qo‘shiladi (nomenklatura hisobi muvofiq kelmagan 

hollarda  ular  alohida  moddalar  bo‘yicha  taqsimlanadi);  kelgusi  yil  hosiliga  qilingan  xarajatlar 

alohida ajratiladi. 

Xarajatlarni  turlari  bo‘yicha  chegaralash,  ya'ni  ularni  moddalar  bo‘yicha  hisobga  olish 

schotlarning shakllarini tegishli tarzda tuzish hisobiga ta'minlanadi.  Ishlab chiqarishga qilingan 

xarajatlar  hisobi  ko‘p  grafali  registrlarda  olib  borilib,  unda  ochilayotgan  schot  bo‘yicha 

xarajatlarning har bir turini hisobga olish uchun alohida grafalar ajratiladi. 

Xarajatlarni  xo‘jalik  bo‘linmalari  bo‘yicha  chegaralash,  odatda,  analitik  hisobni  tegishli 

tarzda tashkil etish hisobiga ta'minlanadi. Odatda, bu maqsadlarda ishlab chiqarish hisobotlari yoki 

ularning o‘rnini bosuvchi registrlardan foydalaniladi. 

Xarajatlarning ishlab chiqarish, ekin va bajariladigan ishlar turlari bo‘yicha chegaralanishi, 

ularni  hisobga  olishning  turli  uslublarini  qo‘llash  orqali  ta'minlanishi  mumkin.  Dehqonchilikda 

xarajatlarni hisobga olish va tashkil qilishning bir necha uslublari mavjud. 

Bajarilgan  ishlarni  hisobga  olish  uslublaridagi  farqlarga  qaramay  dehqonchilikda 

xarajatlarni hisobga olishning yagona tamoyili parvarishlanayotgan ekin turlari yoki ekinlar guruhi 

bo‘yicha analitik schotlar ochishdir. 

Dehqonchilik tarmog‘i bo‘yicha boshqaruv hisobida quyidagi vazifalar hal etilishi lozim: 

xarajatlarning  asosiy  ishlab  chiqarish,  ekinlar  va  ekin  guruhlari  bo‘yicha  to‘g‘ri  hamda 

iqtisodiy asoslangan holda chegaralanishi; 

xarajatlarning  asosiy  moddalari:  mehnat,  urug‘lik,  o‘g‘it,  yonilg‘i,  yordamchi  ishlab 

chiqarishlar  xarajatlari  va  tarmoqqa  taalluqli  boshqa  xarajatlar  bo‘yicha  kyerakli  ma’lumotlar 

olinishini ta'minlash; 

olinayotgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini o‘z vaqtida hamda to‘liq hisobga olish; 

mahsulot tannarxini hisoblash uchun zarur bo‘lgan axborotlarni iqtisodiy asoslangan holda 

bir tizimga keltirish va umumlashtirish; 

xarajatlarni  yondosh  yillar  ishlab  chiqarishi  bilan  mahsulot  olinadigan  kelgusi  qishloq 

xo‘jalik davrlariga taalluqli xarajatlarni doimo ajratib (kuzgi ekinlar, ko‘p yillik o‘tlar, shudgorlash 

va shu kabilarning xarajatlari) aniq hamda iqtisodiy asoslangan holda chegaralash; 

tezkor  nazorat  va  rahbarlikni  amalga  oshirish  uchun  xarajatlar  haqida  zarur  axborot 

berishni ta'minlash.