Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

7.2. Valyuta schyotiga doir muomalalar hisobi. 

O‘zbekiston  Respublikasi  milliy  iqtisodiyotini  erkinlashtirish  maqsadida  o‘tkazilayotgan 

islohotlar  mamlakat  hayotining  amalda  barcha  tomonlarini  qamrab  olgan.  Ular  qatoriga 

O‘zbekistonning tashqi dunyo, xususan, tashqi iqtisodiy aloqalar bilan iqtisodiy va boshqa xar qanday 

muloqotiga  yo‘ldosh bo‘lgan va unga xizmat qiluvchi, pul ko‘rinishidagi turli tuman aloqalarning 

murakkab majmuini tashkil etuvchi valyuta munosabatlari sohasi ham kiradi. 

Milliy  valyutaning  tashqi  barqarorligini  tahminlash  vazifalari  valyuta  bozorining  faoliyat 

ko‘rsatishi uchun zarur shart sharoitlarini,musbat to‘lov balansini barpo etish, yetarlicha oltin valyuta 

zaxiralarini  shakllantirish,  milliy  valyutaning  barqaror  almashtirish  kursini  qo‘llab  turish  uchun 

zamin  yaratishni  talab  qiladi.  2003  yilda  so‘mning  konvertatsiya  qilinishini  tahminlash  chora-

tadbirlarining amalga oshirilishi barcha xo‘jalik sub’ektlari uchun ochiq, chet el valyutasiga bo‘lgan 

talab va taklif nisbatidan kelib chiqqan holda yagona almashtirish kursini belgilab beradigan valyuta 

bozorini shakllantirish imkonini berdi.  

Valyuta  bozorini  erkinlashtirish  va  almashtirish  kursini  qo‘llab-quvvatlash  eksportchilar 

uchun  qulaylik  yaratib,  xom  ashyo  bo‘lmagan  tovarlar  eksportining  o‘sishi  va  maxalliy  ishlab 

chiqarishning  rivojlanishini  rag‘batlantirdi.  Xom  ashyo  eksportiga  doir  narxlar  konhyunkturasini 

yaxshi tomonga o‘zgartirishi bilan bir qatorda bu hol 2003 yilda to‘lov balansining musbat saldosini 

va oltin valyuta zaxiralarining o‘sishini tahminlash imkonini berdi.  

Chunonchi,  2003  yilda  respublikaning  tashqi  iqtisodiy  faoliyati  jo‘shqin  rivojlanib  bordi. 

Tashqi  savdo  aylanmasi  2002yilga  qaraganda17,3%ga,  shu  jumladan  eksport  –  24,6%  ga  oshdi. 

Import  bilan  solishtirganda  tovarlar  va  xizmatlar  eksporti  o‘sishi  yanada  yuqori  surhatlarining 

saqlanib qolishi natijasida savdo balansining musbat saldosi eksport hajmi 3725 mln dollar, import 

xajmi esa 2964,2 mln dollarni tashkil qilganda 760,8 mln AQSh dollarini tashkil qildi. 

O‘tgan  yillarga  qaraganda  to‘lov  balansining  joriy  operatsiyalar  hisobi  saldosining  sekin-

astalik  bilan  o‘sib  borayotganligini  tahkidlash  lozim.  Agar  2001  yilda  ushbu  ko‘rsatkich  manfiy 

bo‘lgan va YaIM nisbatan 1,1% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2002  yilga kelib u musbat ko‘rsatkichga 

aylandi va YaIMga nisbatan 2,3%ga, 2003 yilda esa –3,4% ga teng bo‘ldi. 

Hukumat  va  Markaziy  bank  tomonidan  tasdiqlangan  joriy  xalqaro  operatsiyalar  bo‘yicha 

milliy valyutaning konvertatsiya qilinishini tahminlashga doir harakatlar rejasini bajarish uchun 2003 

yilda  birjadan  tashqari  valyuta  bozoridagi,  naqd  valyuta  bozoridagi  operatsiyalarga,  shuningdek 

tashqi savdo operatsiyalari bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirishga doir mahlum cheklashlarni 

bekor qilgan bir qator me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. 

Birjadan tashqari valyuta bozoridagi operatsiyalar bo‘yicha:  

−  savdo  vositachilik  tashkilotlari  tomonidan  chet  el  valyutasini  xarid  qilishga  doir  taqiq  bekor 

qilindi; 

−  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  byudjet  oldida  qarzlari  yoki  bo‘sh  turgan  valyuta  mablag‘lari 

mavjud bo‘lgan hollarda chet el valyutasini sotib olishlariga yo‘l qo‘ymaydigan qoidalar bekor 

qilindi; 

−  chet el valyutasini qarz mablag‘lari hisobidan xarid qilishga ruxsat berildi; 

−  so‘mdagi  mablag‘larning  birjadan  tashqari  valyuta  bozorida  konvertatsiyasini  amalga  oshirish 

uchun  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  tomonidan  vakolatli  banklarga  taqdim  etiladigan  xujjatlar 

ro‘yxati imkoni boricha qisqartirildi; 

---

 

−  xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar so‘mdagi pul  mablag‘larini chet el valyutasiga konvertatsiya qilish 

tartibini soddalashtirish bilan bir qatorda chet el valyutasi sotib olishga doir buyurtmalarni ko‘rib 

chiqish muddati bir haftadan uch kunga qadar qisqartirildi; 

−  ichki  valyuta  bozorida  almashtirish  kurslarini  bir  xillashtirish  to‘liq  nihoyasiga  yetkazildi  va 

hozirgi vaqtda barcha operatsiyalar banklararo savdo sessiyalarida belgilanadigan kurs bo‘yicha 

amalga oshiriladi. 

−  Naqd valyuta bozoridagi operatsiyalar bo‘yicha: 

−  jismoniy  shaxslarga  vakolatli  banklarning  almashtirish  punktlari  orqali  ularning  davriyligi  va 

cheklangan  summasi  bo‘yicha  naqd  chet  el  valyutasi  va  yo‘l  cheklarini  sotishlar  chog‘idagi 

cheklashlar bekor qilindi; 

−  rezident  jismoniy  shaxslar  2000  yil  AQSh  dollariga  ekvivalent  summadagi  naqd  chet  el 

valyutasini respublika hudududidan tashqariga erkin olib chiqib ketishlariga ruxsat etildi. 

Tashqi savdo operatsiyalar bo‘yicha hisob-kitoblarining amalga oshirilishidan: 

−  import kontraktlari bo‘yicha bo‘nak to‘lovlariga doir cheklar shuningdek chet el banki kafolatini 

taqdim  etish  va  bo‘nak  to‘lovi  xajmiga  mutanosib  ravishda  summani  milliy  valyutada 

deponentlashtirish bo‘yicha talashlar bekor qilindi; 

−  offshor zonalarda bo‘nak to‘lovlar yoki xizmatlar uchun to‘lovlarga taqiqlar bekor qilindi; 

−  norezident  uchinchi  shaxslar  foydasiga  import  konraktlari  bo‘yicha  to‘lovlarga  taqiqlar  olib 

tashlandi,  shuningdek  chet  el  kreditlarining  jalb  qilinishi  munosabati  bilan  foizli  va  o‘ziga 

to‘lovlar xajmlariga doir cheklashlar bekor qilindi; 

−  savdoga  tegishli  bo‘lgan  operatsiyalar  bilan  bog‘liq  to‘lovlar  va  o‘tkazmalarining  amalga 

oshirilishiga doir cheklashlar olib tashlandi; 

−  MDH  davlatlarining  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlari  bilan  hisob-kitoblarni  faqat  kliring  asosida 

yoki erkin amashtiriladigan valyutada amalga oshirish haqidagi talablar bekor qilindi. 

−  Bundan tashqari, import konraktlarini tashqi iqtisodiy aloqalar agentligidan oldindan ro‘yxatga 

o‘tkazish ularning bojxona monitoringi bilan almashtirildi. 

Valyuta  bozorini  erkinlashtirishga  2003yilinining  11  dekabrida  2-chaqiriq  oliy  majlis  13 

sessiyasida  qabul  qilingan,  yangi  tahriridagi  “Valyutani  tartibga  solish  to‘g‘risida”  gi  qonun  xam 

ko‘mak bermoqda. O‘zbekiston bilan Halqaro valyuta fondi o‘rtasidagi amaliy muloqot harakatlar 

rejasida  nazarda  tutilgan  barcha  chora-tadbirlarning  begona  mo‘ljallangan  muddatda  bajarilishiga 

imkon  yaratdi. Valyutani tartibga solib rejimining o‘zgartirilishi respublikaga 2003  yil 15 oktyabr 

milliy  valyutaning  joriy  halqaro  operatsiyalar  bo‘yicha  konvertatsiyalashini  tahminlash  bo‘yicha 

halqaro  valyuta  fondi  Bitimi  Moddalarining  VIII  moddasi  2  (a),  3  va  4  bo‘limlari  bo‘yicha 

majburiyatlarini qabul qilish imkonini berdi. XVF direktorlarining ijroiya kengashi ularning qabul 

qilinishini  mahqulladi.  Unning  2003  yil  11  noyabrdagi  rasmiy  matbuot  relizida  tahkidlanishicha, 

milliy  valyutasining  konvertatsiyalanishini  tahminlash  orqali  O‘zbekiston  halqaro  hamjamiyatga 

pozitiv  signal  bermoqda  va  halqaro  tizimini  rivojlantirishga  o‘z  ulushini  qo‘shmoqda.  2004  yil 

O‘zbekiston hukumati so‘mining o‘zgaruvchan almashtirish kursini qo‘llab-quvvatlash amaliyotini 

davom ettirdi. Bundan u ichki va tashqi narhlar dinamikasini, balansi ko‘rsatkichlarini hisobga oladi, 

shuningdek  mahalliy  ishlab  chiqaruvchilar  mahsulotlarining  chet  el  bozorlaridagi 

raqobatbardoshliligini qo‘llab-quvvatlash vazifasidan ham kelib chiqdi. 

Tabiiyki,  valyutani  tartibga  solish  sohasidagi  muvaffaqiyatlarga  respublikaning  xo‘jalik 

yurituvchi sub’ektlari tomonidan amalga oshirilayotgan buxgalteriya hisobi sohasida o‘tkazilayotgan 

tashqi  iqtisodiy  operatsiyalarni  isloh  qilish  ham  o‘z  tahsirini  ko‘rsatdi.  O‘zbekiston  Respublikasi 

Vazirlar  Mahkamasining  2001  yil  25  oktyabrdagi  422-sonli  “Ichki  valyuta  bozoridagi  valyuta 

almashtirish  kurslarini  unifikatsiya  qilish  chora  tadbirlari  to‘g‘risida”gi  qaroriga  muvofiq 

MV,IVDSQ,  va  MBning  Adliya  vazirligi  tomonidan  2004  yilining  17  sentyabr  1411  son  bilan 

ro‘yhatdan o‘tkazilgan qarori bilan tasdiqlangan «Chet el valyutasidagi operatsiyalarni buxgalteriya 

xisobi, statistika va boshqa hisobotlarda aks ettirish tartibi to‘g‘risida Nizom» ishlab chiqilganligi bu 

yo‘nalishdagi muhim qadamlardan hisoblanadi.  

Shuningdek Moliya Vazirining Adliya vazirligi tomonidan 2004 yilining 20mayda 1364-son 

bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Chet el valyutasida aks ettirilgan aktivlar 

---

 

va  majburiyatlar  hisobi”  nomli  buxgalteriya  hisobi  milliy  standarti  (22-sonli  BHMS)ning  qabul 

qilinishi  chet  el  valyutasidagi  operatsiyalarining  buxgalteriya  hisobi  takomillashtirilishida  tub 

burilishiga  sabab  bo‘ldi.  Mazkur  standart  chet  valyutasi  ko‘rinishida  aks  ettirilgan  aktivlar  va 

majburiyatlarni  buxgalteriya  hisobida  aks  ettirish  va  ularni  moliyaviy  hisobotlarda  ochib  berish 

tartibini belgilab beradi. 

“Buxgalteriya  hisobi  to‘g‘risida”gi  qonunga  muvofiq  respublikaning  barcha  xo‘jalik 

yurituvchi  sub’ektlari  buxgalteriya  hisobi  yuritishlari  va  hisobotlarni  ,  agar  qonunlarda  o‘zgacha 

tartib  nazarda  tutilmagan  bo‘lsa  ,  milliy  valyuta  –so‘mda  taqdim  etishlari  kerak.  Buxgalteriya 

hisobida  aks  ettirish    maqsadida  chet  el  valyutasidagi  operatsiyalar  ularning  amalga  oshirilish 

sanasidagi Markaziy bank kursi bo‘yicha so‘mga hisoblab o‘tkazilishi  lozim.  

Markaziy  bank  valyuta  operatsiyalari  bo‘yicha  buxgalteriya  hisobi,  statistika  va  boshqa 

hisobotlar yuritish maqsadida, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududida bojxona to‘lovlari va 

boshqa majburiy to‘lovlarning hisoblab chiqarilishi uchun muntazam ravishda (odatda, har haftaning 

boshida)  so‘mning  chet  el  valyutalariga  nisbatan  kurslarini  belgilaydi.  Chet  el  valyutasida 

ifodalangan  operatsiyalar  summasi,  aktivlar  va  majburiyatlar  qiymatining  so‘mga  hisob-kitob 

qilinishi chog‘ida ularning o‘zgarishiga qarab manfiy yoki musbat kurs farqi yuzaga keladi.  

Chet el valyutasida ifodalangan operatsiyalar buxgalteriya hisobida xo‘jalik operatsiyasining 

amalga oshirilishi sanasida amal qilgan Markaziy bankning kursi bo‘yicha, shu jumladan quyidagilar 

bo‘yicha so‘mdagi ekvivalentda aks ettiriladi: 

−  kassadagi valyuta mablag‘lari, bankdagi depozit va ssuda schetlari, akkreditivlar, valyuta ssuda 

qarzlari; 

−  chet el valyutasidagi debitorlik va kreditorlik qarzlari; 

−  bojxona  yuk  dekloratsiyasini  rasmiylashtirish  sanasiga  tuzilgan  shartnomalar  bo‘yicha  import 

qilingan tovar-moddiy qiymmatliklar va boshqa aktivlarning kirim qilinishi; 

−  bojxona to‘lovlarining chet el valyutasida amalga oshirilishi; 

−  chet el valyutasida ifodalangan pul hujjatlari; 

−  chet el valyutasidagi qimmatli qog‘ozlar. 

−  Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt: 

−  mol-mulkni  (asosiy  vositalar,  nomoddiy  aktivlar,  tovar-moddiy  zahiralar  va  boshqa  aktivlarni)  

chet el valyutasiga sotib olganida yoki sotganida; 

−  ular bo‘yicha to‘lanadigan yoki olinadigan summalar chet el valyutasida belgilangan kreditlar va 

qarzlarni olayotgan yohud taqdim etayotganda; 

−  o‘z  zimmasiga  majburiyatlarni  chet  el  valyutasida  olganda  yoki  so‘ndirayotganda  chet  el 

valyutasida amalga oshiriladigan bitimlar chet el valyutasidagi operatsiyalar hisoblanadi.