Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

 

Uchinchidan,

  qishloq    xo’jaligida  ish  davri  bilan  ishlab  chiqarish  vaqti    bir  biriga  mos 

kelmasligi  tufayli,  ishlab  chiqarish  mavsumiy  xususiyatga  ega  bo’lib,  bu  moddiy-texnika 

vositalaridan unumli foydalanishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarish mavsumiy bo’lishi zahira 

urug’lik,  ozuqa,  yoqilg’i  moylash  materiallari    va  boshqalarga  ega  bo’lish  zaruriyatini    keltirib 

chiqaradi. 

 To’rtinchidan,

 qishloq xo’jaligi moddiy-texnika  bazasining bir qismi jonli organizm (ishchi 

hayvonlar,  mahsuldor  mollar,  parrandalar,  ko’p  yillik  daraxtlar  va  hokazo)lardan  iborat  bo’lib, 

ulardan  samarali foydalanish  uchun ma’lum ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lmoqlik kerak. 

 Beshinchidan

, qishloq xo’jaligi taraqqiy etgan transport xizmati, sifatli yo’l qurilishini amalga 

oshirish, qishloq xo’jaligi texnikalarini ta’mirlash va saqlash ko’p miqdorda sarf-xarajatlar qilishni 

taqozo etadi,                

Shuningdek, har qanday  ishlab chiqarish kabi kishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish 

uchun ham ishlab chiqarish vositalarining me’yoriy hajmda mavjud bo’lishi taqozo etiladi. 

Iqtisodiy nazariya fanidan ma’lumki, mehnat predmeti bilan mehnat qurollari birgalikda ishlab 

chiqarish vositalarini tashkil qiladi. 

Mehnat  predmetlariga  ta’sir  ko’rsatib,  mahsulot  ishlab  chiqarishda  odamlar  tomonidan 

foydalaniladigan  hamma  buyumlar  mehnat  vositalari  (qurollari)  deyiladi.  Odam  mehnati  ishlab 

chiqarishning qaysi moddiy elementlariga qaratilgan bo’lsa, o’sha moddiy element mehnat predmeti 

deb  ataladi.  Jamoa,  fermer  va  dehqon  xo’jaliklari  ixtiyorida  bo’lgan  mana  shu  ishlab  chiqarish 

vositalari,  ishlab  chiqarish  fondlari  shaklida  namoyon  bo’ladi,  bularning  tarkibiga  pulda 

baholanmagan, ya’ni korxonaning balansi aktivida ko’rsatilmagan  tabiiy ishlab chiqarish vositalari 

kirmaydi.  M:  yer  va  suv  to’liq  baholanmaydi,  quyosh  issiqligi,  shamol  va  boshqalar  mutloq 

baholanmaydi. 

Ishlab chiqarish fondlari qishloq xo’jaligida alohida iqtisodiy kategoriya shaklida foydalaniladi. 

Ishlab  chiqarish  fondlari  respublikamiz  milliy  daromadining  asosiy  qismini  tashkil  qiladi. 

Hozirgi paytda ASMda foydalanilayotgan ishlab chiqarish fondlari jami xalq xo’jaligi fondlarining 

35-40%  tashkil  etadi.  Ishlab  chiqarish  jarayonida  ishlab  chiqarish  fondlari  jamoa  mehnatining 

jamg’arilishi bir yo’la to’la aylanish — ya’ni  ularni pul shaklidan moddiylashgan buyum shakliga, 

moddiylashgan  buyum  shaklidan  tovar  shakliga,  tovar  shaklidan  pul  shakliga  aylanish  -  davrida 

---

 

 

 

175 

 

namoyon bo’ladi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy 

ahamiyatiga,  qo’llanish  usullariga  va  xizmat  qilish  muddatiga  qarab  asosiy  va  aylanma  fondlarga 

bo’linadi. 

 Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb, ishlab chiqarish jarayonida bir necha bor ishtirok etib, 

o’zining  tashqi  ko’rinishini  o’zgartirmaydigan,  qiymatini  mahsulot  tannarxiga  asta-sekinlik  bilan 

o’tkazib  boruvchi  vositalarga  aytiladi.  Bularga  ishlab  chiqarish  binolari,  inshoatlar,  mashina  va 

asboblar, transport vositalari, xo’jalik va ishlab chiqarish inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, 

ko’p yillik daraxtlar va boshqa, ya’ni bir yildan ortiq ishlatiladigan vositalar kiradi. 

Asosiy fondlar eng avvalo: 

1.Ishlab chiqarish asosiy fondlari; 

2.Noishlab chiqarish asosiy fondlariga bo’linadi. 

1.Ishlab chiqarish asosiy fondlari o’z navbatida yana ikki guruhga bo’linadi:  

a).qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan asosiy ishlab chiqarish fondlari; 

b).qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan  asosiy ishlab chiqarish fondlari.  

2014 yil hisoboti bo’yicha Samarqand viloyati qishloq va suv xo’jaligi boshqarmasiga qarashli 

fermer  xo’jaliklarida  ishlab  chiqarish  asosiy  fondlari  (a-  va  b-  bandlarda)  yil  boshiga  53887324,2  

ming so’mni, yil oxiriga 80945228,5  ming so’mni tashkil etgan yoki 50,2% ga ko’paygan. 

Ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan  asosiy ishlab 

chiqarish fondlari quyidagilardan iborat bo’ladi: 

•

 

binolar  -  mahsulot,  texnika  va  chorva  mollarini  saqlashga  mo’ljallangan  imoratlar 

(omborxonalar, mashina-traktorlarni saqlashga mo’ljallangan imorat va bostirmalar, molxonalar va 

sh.k.); 

•

 

inshoatlar  -  suv  taqsimlovchi  va  oqizuvchi  inshoatlar,  quritish,  navlarga  ajratish  jihozlari, 

issiqxonalar, yem-xashak saqlash handaqlari quduqlar, ichki xo’jalik yo’llari, suv saqlash minoralari 

va h.k;

 

•

 

 kuch uzatish qurilmalari - suv, elektr energiya, gaz kabilarni bir joydanikkinchi joyga uzatib 

beruvchi qurilmalar (suv, gaz quvurlari, elektr tarmoqlari va boshqalar); 

•

 

mashina  va  uskunalar  –a)  kuch  beruvchi  mashinalari,  b)  ishchi  mashinalar,  v)  turli  xil 

uskunalar. Kuch uzatish mashinalariga asosan g’ildirakli va o’rmalovchi traktorlar kiritiladi. Ishchi 

mashinalar  asosan  qishloq  xo’jaligi  mashinalari,  ya’ni  plug,  chizel,  mola,  borona,  seyalka  va  h.k

. 

lardan  iboratdir.  Uskunalar  tarkibida  turli  xil  o’lchov  va  rostlovchi  laboratoriya  asboblari  hisobga 

olinadi; 

•

 

 transport vositalari - yuk avtomobillari, ot aravalardan iborat; 

•

 

 ishchi hayvonlar – tirik, jonli tortuvchi kuchlar ot, ho’kiz, tuya va boshqalardan iboratdir; 

•

 

 mahsuldor  mollar  -  asosan  katta  yoshdagi  yirik  shoxli  mollar,  ya’ni  mahsulot  beradigan 

mollardir; 

•

 

 ko’p  yillik  mevali  daraxtlar  -  bular  hosil  yoshidagi  madaniy  mevali  daraxtlar  va  ihota 

daraxtlaridan iborat; 

•

 

 yerlarni  meliorativ  holatini  yaxshilashga  qaratilgan  kapital  sarflar,  yerlarni  tekislash, 

to’qayzorlarni  o’zlashtirish  va  boshqa  yerlarning  meliorativ  holatini  yaxshilashga  qaratilgan 

mablag’lardir. 

Qishloqxo’jaligiga    mo’ljallanmagan    ishlab  chiqarish  fondlariga  sanoat  ishlab  chiqarish 

vositalari, qurilish vositalari, savdo va umum ovqatlanish vositalari va boshqalar kiradi. 

2.Noishlab  chiqarish  asosiy  fondlariga  uy  joylar,  klub,  bolalar  bog’chalari,  maktablar  va 

ularning uskuna va inventarlari kiradi.

 

2014  yil hisoboti bo’yicha Samarqand viloyati qishloq va suv xo’jaligi boshqarmasiga qarashli 

fermer  xo’jaliklarida  noishlab  chiqarish  asosiy  fondlari:yil  boshiga  736920,7    ming  so’mni,  yil 

oxiriga 782260,6   ming so’mni tashkil etgan yoki 6,2% ga ko’paygan. 

Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarish  fondlarining  strukturasining  anchagina  salmog’i  imorat, 

inshoatlar  60%dan  ko’proq,  kuch  va  ish  mashinalari,  transport  vositalari  va  moslamalari  17% 

---

 

 

 

176 

 

atrofida, ish va mahsuldor hayvonlar 10% tashkil etadi.Samarqand viloyati qishloq va suv xo’jaligi 

boqarmasiga  qarashli  fermer  xo’jaliklarida  2014  yilda  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari  (dastlabki 

qiymat  yil boshiga) 54624244,9 ming so’mni va yil oxiriga 81727489,1 ming so’mni tashkil etdi. 

Qoldiq  qiymat  esa  yil  boshiga  42854107,1  ming  so’mni  va  yil  oxiriga  65630877,9  ming  so’mni 

tashkil etgan. Ularning harakati mos ravishda 1,5 martaga o’zgarganligini ta’kidlash mumkin. 

Qishloq  xo’jalik  korxonalarida  asosiy  fondlar  natura  va  pul  holida  hisobga  olinadi  va 

rejalashtiriladi. 

Natura  ko’rsatkichlari  asosiy  fondlarning  miqdori  va  sifati,  shuningdek,  xo’jalikning  ishlab 

chiqarish quvvati to’g’risida fikr yuritish imkonini beradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarini pul bilan 

baholashda  uning  dastlabki  qiymatiga  xo’jalikka  yetkazib  berish  xarajatlarini  qo’shib  hisoblanadi. 

Sotib olish qiymati va xo’jalikka olib kelish qiymati birgalikda asosiy ishlab chiqarish fondlarining 

dastlabki  balans  qiymatini  tashkil  etadi.  Yosh  mollarni  katta  yoshdagi  mahsuldor  yoki  ish 

hayvonlariga o’tkazishda ularning parvarish qilishdagi tannarxi bilan baholanadi. 

Asosiy fondlarning quyidagi pul shakllari mavjud: 

1.

Boshlang’ich qiymat

 - asosiy fondlarni tashkil etishdagi haqiqiy sarflangan xarajatlar. 

 

X

K 

*

B

 

 

DQ

+

=

 

 

       DQ–asosiy vositalarning dastlabki qiymati, so’m 

  B– ulgurji baho, so’m 

 K– ta’minot tashkilotining savdo ustamasini  hisobga olish koeffisiyenti. 

 X– asosiy vositalarni xo’jalikka yetkazib berish, uni  

o’rnatish, 

foydalanishga 

topshirish 

xarajatlari, so’m                                                                                                      

2.

Tiklanish qiymati

– asosiy fondlarni sotib olish uchun  sarflangan xarajatlar. 

 

MHe

*

YoQe

Mhya

*

YoQya

*

TQya

TQe

=

 

 

TQe va Tqya –  eski va yangi traktorning tiklash  qiymati,    so’m 

Yoqe  va  Yoqya  –  eski  va  yangi  texnika  uchun  teng  baholi  yoqilg’i      xarajati  salmog’ining 

qiymati, so’m 

MHe va Mhya – eski va yangi traktor uchun 1 sh.e.gektar   hisobiga mexanizatorlar mehnat 

haqi, so’m. 

3.

Qoldiq qiymat

–   asosiy fondlar qiymatidan eskirgan  fondlar qismini  chiqarib  tashlashdan 

qolgan qismidir. 

 

100

M

*

Am

*

Dq

QQav

−

=

Dq

 

 

QQav–  asosiy vositalarning qoldiq qiymati, so’m 

Dq–  dastlabki qiymat, so’m 

Am–  yillik amortizasiya me’yori, foiz  

M–  asosiy vositalarning xizmat muddati (yil yoki bajarilgan ish hajmi) 

Asosiy fondlar qiymati ma’lum bir davrlarda qayta baholanib boriladi. O’zbekiston 

Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Moliya 

vazirligi tomonidan 2001 yil 6 yanvarda tasdiqlangan «2001 yil 1 yanvar holatiga asosiy 

fondlarni qayta baholashni o’tkazish tartibi» ning 1.7 bandida «Turli yillarda balansga olingan 

chorva, asosiy fondlar tarkibiga 1999 yil 1 yanvarigacha kiritilgan ishchi va mahsuldor mollar 

5,9-koeffisiyent bilan, 1999 yilda kiritilganlari – 3,3, 2000 yilda kiritilganlari – 1,8-koeffisiyenti 

bilan qayta baholanishi kerak. Shaxsiy mulk – ishchi va mahsuldor mollar qayta 

---

 

 

 

177 

 

baholanmaydilar. Yosh chorva mollari, parranda, quyon, tajriba o’tkaziladigan hayvonlar, 

ko’chat materiallar sifatida ko’chatzorlarda yetishtiriladigan ko’p yillik daraxtlar asosiy 

fondlarga kirmaydi, ular aylanma vositalar tarkibida hisobga olinadi» deb ko’rsatilgan. 

Boshqa asosiy fondlar uchun ham qayta baholash koeffisiyentlari ishlab chiqiladi.O’zbekiston 

Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi tomonidan 1 yanvar holati bo’yicha asosiy fondlarni har yili 

qayta baholashni o’tkazish tartibi to’g’risidagi Nizomning (MISV, MV va DSQ ning AV tomonidan 

4.12.2002 yilda 1192-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan qarori bilan tasdiqlangan) 7-bandini ijro etish 

maqsadida 2015 yil 1 yanvar holati bo’yicha asosiy fondlar qiymatini qayta baholash indekslari ishlab 

chiqilgan. 

Bu indekslar asosiy fondlarni navbatdagi qayta baholashda qo’llash mumkin bo’lgan usullardan 

biri sifatida korxona va tashkilotlarga tavsiya etiladi. 

Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida eskirib boradi, ya’ni dastlabki 

sifatini yo’qotib boradi, ma’lum muddat o’tgandan keyin ular ishga yaroqsiz bo’lib qoladi va 

ularni yangisi bilan almashtirish zaruriyati tug’iladi. 

Asosiy ishlab chiqarish fondlari jismoniy va ma’naviy eskiradi. Asosiy fondlarning 

foydalanish jarayonida eskirishi uning jismoniy eskirishidir. Jismoniy eskirish 2 xil bo’ladi: 

1.Asosiy vositalarning ishlab chiqarish jarayonida, foydalanish natijasida asta-sekin o’z 

holatini (parametrini) o’zgartirishi; 

2.Asosiy vositalarning bekor turishi va ochiq maydonlarda qarovsiz qoldirilishi natijasida 

detallarining ishdan chiqishi va korroziyaga uchrashi. 

Bu xildagi eskirishlar ularning foydalanish darajasiga bog’liq. Bundan tashqari fondlar 

ma’naviy ham eskiradi.