Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

5.2. 

Xo’jalik yuritish shakllari tizimi. Qishloq xo’jaligining ijtimoiy - iqtisodiy tuzilmasi 

 

Ishlab chiqarish vositalariga mulkchilikning turli tuman shakllari, iqtisodiy manfaatlari va 

ularni amalga oshirish sharoitlarida xo’jalik yuritishning turli tuman shakllari asos qilib olinadi. 

M U L K  

Mulkning bir 

qismini shu 

jamoa 

fuqorolariga 

bepul berish 

Mulkning 

bir qismini 

pulga 

sotish 

Mulkning 

bir qismini 

qimmatli 

qog`ozlar, 

aksiyalar 

joriy etish 

yordamida 

bepul 

berish 

Mulkning 

bir 

qismini 

kim oshdi 

savdosida 

sotish 

Mulkning 

bir 

qismini 

ijaraga 

berish 

Mulkning 

bir qismini 

aksiyadorli

k jamiyati 

mulkiga 

aylantirish 

---

 

 

 

103 

 

Har bir mulk shakliga mos ravishda xo’jalik yuritish shakli yoki qishloq xo’jaligi korxonasi  

to’g’ri keladi. Hozirgi vaqtda qishloq xo’jaligida korxonalarning quyidagi turlari rivojlantiriladi: 

-Ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikka asoslangan dehqon  xo’jaligi. Yer resurslari 

bu yerda xususiy mulkda yoki ijara sharoitida  bo’lishi  mumkin. 

Mamlakatda uzoq vaqtlar mehnatni tashkil qilishning va  xo’jalik   yuritishning dehqon, oila 

xo’jalik shakllariga unchalik  e’tibor berilmas edi.  

-Jamoa  mulkning  turli  shakllaridan  foydalanishga  asoslangan,  ijara  korxonalari,  kollektiv 

korxonalar,  qishloq  xo’jalik  korxonalari,    aksiyador  jamiyati  ko’rinishidagi  korxonalar,  xo’jalik 

uyushmasi (birlashmasi)ga tegishli korxonalar; 

-Davlat mulkiga asoslangan turli xil davlat korxonalari.  

Qishloq xo’jaligida mustaqil korxonalardan  tashqari,  shuningdek  tarmoq hududiy yoki boshqa 

tamoyillarga asoslangan ixtiyoriy birlashmalar, xalqaro tashkilotlar mavjud bo’ladi. Yuqorida sanab 

o’tilgan  xo’jalik  yuritish  shakllari,    korxona  va  birlashma  turlari,  shuningdek,  dehqon  xo’jaligi, 

mamlakat qishloq xo’jaligining ijtimoiy-iqtisodiy strukturasini tashkil qiladi. Har bir mamlakatda, 

hududda o’ziga xos sharoitdan kelib chiqib, ijtimoiy-iqtisodiy struktura har xil bo’ladi, ya’ni xo’jalik 

yuritish shakllari,  korxona va birlashma turlari har xil bo’ladi.   

Agrar  iqtisodiyotning  ko’p  ukladliligini  tan  olish,  nazariy  jihatdan  xo’jalik  yuritishining  har  

qanday  shakli  harakat qilishining teng huquqligini tan olish demakdir. Bu masalaning amaliy tomoni 

hozirgi  vaqtdagi  qishloq  xo’jaligining  real  holatini  hisobga  olishdir.  Mavjud  xo’jaliklar  bilan    bir  

qatorda  agrar iqtisodiyotdagi ko’p ukladli zvenolarni tan olish xo’jalik yuritishning turli ijtimoiy-

iqtisodiy  shakllari  o’rni  va  chegarasini  asoslab  beradi.  Iqtisodiy  jihatdan  baquvvat  xo’jaliklar 

faoliyatini to’xtatib, ularni tugatish va boshqa korxonalarga aylantirish  noto’g’ri bo’lur edi. Bunday 

xo’jaliklarda  ijara  va  kooperativ  xo’jalik  shakllarini  takomillashtirish  uchun  rezervlar  bo’lsa  ham 

ularga  chetdan  ta’sir  o’tkazmaslik  kerak.  Ancha  ilgaridan  buyon  zarar  ko’rib  ishlayotgan 

korxonalarni esa, obyektiv sabablari bo’lgani uchun kelajakda mustaqil  rivojlanishini, ularda qanday 

xo’jalik  shakllarini  joriy  qilishni  dehqonlar  o’zlari  hal  qilishlari  kerak.  Qishloq  xo’jaligida  ko’p 

ukladlilikning  rivojlanishi,  dehqon  xo’jaligining  mustahkamlanishi  o’z  navbatida  qishloq  xo’jalik 

korxonalarini  qayta  tashkil  qilish,  ularning  vazifalarini  va  strukturalarini  o’zgartirishni,  ularni 

kooperativlarga (uyushma, ittifoq va boshqalar) aylantirishni taqozo qiladi. Yer va chorva mollari 

mahsuldorligini  oshirish  uchun,  mahsulot  sifatini  yaxshilash  va  uni  ishlab  chiqarish  xarajatini 

pasaytirish  uchun  olib  borilgan    raqobat  kurashida  samaradorlik  to’g’risidagi  masala  va  xo’jalik 

yuritishining  u  yoki  bu  shaklining  afzalligi  aniqlanadi.  Qishloq  xo’jaligida  turli  mulk  shakllari  va 

korxona turlari o’rtasidagi raqobat kurashida davlat aktiv rol o’ynaydi. Bu davlat ehtiyoji uchun zarur 

bo’lgan  buyurtmalarini  tanlov  asosida  bajarishda,  soliq  va  kreditlarni  amalga  oshirishda, 

yangiliklardan foydalanishda, davlat byudjetidan kapital  mablag’larni moliyalashtirishda namoyon 

bo’ladi.  

2012 yilga kelib qishloq xo’jaligidagi barcha toifadagi xo’jaliklar yetishtirgan 

mahsulotlarning 34,4% fermer xo’jaliklariga, 63,5 % dehqon xo’jaliklariga va 2,1 % boshqa 

qishloq xo’jaligi korxonalari hissasiga to’g’ri kelgan.