Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishining  yettinchi  xususiyati  shuki,

  bu  tarmoq  o’zining 

rivojlanishi  jarayonida  tabiiy  va  iqtisodiy  sharoitlariga  qarab  o’zaro  texnologik  bog’liq  bir  necha 

tarmoqqa,  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashadi.  Sanoatda  esa  korxonalar  ma’lum  bir    mahsulotning 

alohida qismini ishlab chiqarishga ixtisoslashadi.  

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining sakkizinchi xususiyati shuki,

 bu yerda tayyor mahsulot 

(yalpi mahsulotning 20%)ning bir qismi kelgusi davr ishlab  chiqarishiga, ishlab chiqarish vositasi 

(urug’, yem-xashak,  buzoq  va  h.k.)ga kiradi. Shu va boshqa sabablarga ko’ra asosiy va aylanma 

vositalaridan  to’liq  foydalanish  muammolari    vujudga  keladi,  ayrim  qishloq  xo’jaligi 

mahsulotlarining  tovarlilik darajasi sanoatga nisbatan anchagina pasayadi. 

Qishloq xo’jaligining kelajakdagi rivojlanishi bo’yicha turli xil qarashlar mavjud. Hammaga 

ma’lumki, mustaqillikkacha bo’lgan davrda mamlakat qishloq xo’jaligi tarmoqlari chuqur inqirozga 

uchragan edi. 

Bu  eng  avvalo  oziq-ovqat  sifatining  pasayishida    va    yetishmasligida,    ishlab  chiqarishning 

turg’unligi  va  serxarajatligida,  qishloq  aholisi  turmush  sharoitining  barqaror  tashkil 

topmayotganligida  namoyon  bo’lgan  edi.  Ayrim  mahsulotlarning  iste’mol  balansida 

anchaginasalmoqni  chetdan  olinadigan  mahsulot  tashkil  qilar  edi.  Qishloq  xo’jaligi  ishlab 

chiqarishining resurs potensialidan foydalanishi samarasiz va atrof muhit uchun zararli bo’lib keldi. 

Ko’p tumanlarda tuproq gumus miqdori  30-40%  ga pasaygan, uning sho’rlanish darajasi kuchaygan. 

Xarajatlarning  rentabelligi  ham  xorijiy  mamlakatlarga  nisbatan  ancha  pasayib  ketdi.  Ijtimoiy 

rivojlanishning infrastruktura tizimi anchagina orqada qoldi. Migrasiya jarayoni davom etmoqda va 

h.k. 

---

 

 

 

59 

 

Qishloq xo’jaligining uzoq yillar bunday davomida turg’unligining va inqirozining  sabablari 

quyidagilar edi: 

1).Dehqonlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy kamsitilishi; 

2).Xodimlarning  yer  va  boshqa  ishlab  chiqarish  vositalaridan  va  ishlab  chiqarilgan 

mahsulotlaridan uzoqlashishi, mulkka egalikning past darajada tashkil topishi; 

3).Direktiv  rejalashtirish  va  baholarni  belgilash,  ma’muriy    qo’mondonlik  tizimining  davom 

etishi; 

4).Chegaralangan moddiy-texnika ta’minoti va moliyalashtirish, qayta  ishlovchi sanoatlarda 

moddiy texnika va texnologiyaning orqada qolishi; 

5).Fanning rolini to’g’ri baholamaslik, fan-texnika taraqqiyotidan foydalanishning pastligi.  

O’tgan asrning 90–yillariga kelib, qishloq xo’jaligini inqirozdan chiqarishning asosiy yo’llari 

aniqlangan bo’lib, hozirgi kunda ularning ko’pchiligi amalga oshmoqda. Bunga quyidagilarni kiritish 

mumkin: 

1).Iqtisodiy  munosabatlarni  qayta  qurishning  muhim  qismi  sifatida  yer  islohotini  asta  sekin 

amalga  oshirish.  Yer  islohotining  ma’nosi–yerga    bo’lgan  mulkni  davlattasarrufidan  chiqarish  va 

undan, mulkning turli-tuman shakllaridan foydalanish. Mamlakatda mustaqillik yillarida yer isloxoti 

amalga  oshirildi.  Unga  binoan  respublika  qishloq  xo’jaligida  hozir  yerga  davlat  mulki  saqlanib 

qolgani  holda  undan  foydalanishning  turli-tuman  shakllari  qaror  topdi,  ya’ni,  dastlabki  agrar 

islohatlardan biri bu aholiga tomorqa berish to’g’risidagi qaror bo’lib, bunda yerni qishloq aholisiga 

berish  va  shu  orqali  mahsulotlarni  ko’paytirishga  qaratilgan  chora-tadbirlar  edi.  Bu    1990  yil  20 

iyunda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining“Yer to’g’risida” gi qonunida aks ettirilgan edi.  

Keyinchalik  ushbu  qonun  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  1998  yil  30-apreldagi 

599-I-sonli “O’zbekiston Respublikasi Yer kodeksini amalga kiritish tartibi to’g’risida”gi qaroriga  

muvofiq  o’z kuchini yo’qotib, uning asosida “Yer Kodeksi” qabul qilindi.  Bu “Yer Kodeksi”da

1

 yer 

bilan bog’liq barcha  huquqiy munosabatlar o’z aksini topdi. Yer fondi, yer tuzish, undan foydalanish, 

tarmoqlar  bo’yicha  foydalanish  tartibi,  uning  muhofazasi  va  boshqa  masalalar  o’z  aksini  topgan 

ushbu kodeks 1998 yil 1-iyuldan beri amalda hamda so’nggi marta 2011 yilda o’zgarish kiritilgan. 

Uning 1-moddasida «Yer umummilliy boylikdir, O’zbekiston Respublikasi xalqi hayoti, faoliyati va 

farovonligining  asosi  sifatida  undan  oqilona  foydalanish  zarur  va  u  davlat  tomonidan  muhofaza 

qilinadi»

2

 - deb yozib qo’yilgan. 

Yer  to’g’risidagi  me’yoriy  hujjatlar  jumlasiga  «O’zbekiston  Respublikasida  yer  monitoringi 

to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2000-yil 23-dekabrdagi 496-sonli 

Qarori,  «Qishloq  xo’jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilaridan  yagona  yer  solig’i  undirish  tartiblari 

to’g’risi» dagi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1998-yil 26-dekabrdagi 539-sonli 

Qarori, «Qishloq xo’jaligida ijara munosabatlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida» 

gi  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Maxkamasining  2003-yil  5-noyabrdagi  486-sonli  Qarori, 

«Qishloq  xo’jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilari  uchun  yagona  yer  solig’ini  joriy  etish  to’g’risida»  

O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  1998-yil  10-oktabrdagi  PF-2086-sonli  Farmoni  va 

boshqalarni kiritish mumkin.   

2).Qishloqda taqsimot munosabatlarini o’zgartirish. Mulkni xususiylashtirishning ahamiyatini 

kamaytirmagani holda, yer va  boshqa  ishlab  chiqarish vositalariga xo’jayinlik hissini uyg’otib, ular 

tomonidan  yaratilgan    mahsulotlarga  o’zlarining  egalik  qilishi  ham  muhim  ahamiyat  kasb    etadi. 

Qanday mulk shakli bo’lishdan qat’iy nazar, arzon mehnat unumli bo’lishi  mumkin emas. Shuning 

uchun  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.Karimov  respublikamizda  mulkdorlar  qatlamini 

shakllantirish  vazifasini  dolzarb  qilib  qo’ydi.  Mamlakatimizda  mulkdorlar  qatlamini  vujudga 

keltirishni  tezlashtirish  uchun  “Mulk  to’g’risida”gi,  “Mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va 

xususiylashtirish  to’g’risida”gi,  “Ijara  to’g’risida”gi  va  boshqa  qonunlar  qabul  qilindi.2003-2012 

yillar mobaynida respublikada  xususiylashtirilgan korxona va obyektlar soni 1519 tadan 83 tagacha 

                                                 

1

 ЎзР Олий Мажлиси Ахборотномаси, 1998 йил 5-6 модда, сўнгги ўзгариш 2011 й., 1-2 сон 1-модда  

2

 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1-modda 

---

 

 

 

60 

 

kamayib  borgan.  Bu  albatta    yildan  yilga  bu  jarayonning  iqtisodiyotning  turli  sohalarida  davom 

etayotganligidan dalolat beradi.

 

3).Mulk  va  xo’jalik  yuritishning  yangi  shakllarini  qo’llab  quvvatlash.  Agrar  sektorning 

kelajagida bir-biri bilan  raqobat qiladigan, o’zaro  harakat qiladigan, bir-birini to’ldiradigan  yirik, 

o’rtacha  va  mayda    korxonalarni  ko’rish  mumkin.  Korxonalarning  turli  o’lchamlari  xo’jalik 

yuritishning  turli  shakllariga  moslashib  ketadi.  Asosan  dehqon  va  fermer  xo’jaliklari    rivojlanishi 

kengayadi;

 

Shu  sababli  respublikada  iqtisodiyotida,  jumladan  qishloq  xo’jaligida  kichik  biznes  va 

tadbirkorlikni  rivojlantirish  maqsadida  “Fermer  xo’jaligi  to’g’risida”gi,  “Dehqon  xo’jaligi 

to’g’risida”gi,  “Tadbirkorlik  faoliyati  erkinligining  kafolatlari  to’g’risida”gi  va  boshqa  bir  qancha 

qonunlar  qabul  qilindi.  2012  yilga  kelib  respublikada  70,8  mingta  fermer  xo’jaliklari  3,7  mln.  ta 

dehqon  xo’jaliklari  faoliyat  olib  borgan  bo’lib,  ular  mos  ravishda  –  8377,2  mlrd.va  15474,2 

mlrd.so’mlik mahsulot ishlab chiqargan.  

4).Turli  xo’jaliklarda  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish,  xo’jalik  yuritishning  mavjud 

shakllarini  o’zgartirish,  ularni    demokratik  asosda  ijara,  shirkat  (kooperativ)  va  aksiyador 

korxonalarga  aylantirish,  bunda  birlamchi  mehnat  jamoalariga  va  alohida  har  bir    jamoa  a’zosiga 

mustaqillikni oshirish; 

Haqiqatda  mustaqilliq  yillarida  O’zbekistonda  mulkning  va  xo’jalik  yuritishning  turli-tuman 

shakllari  barpo  etildi,  jumladan:  davlat,  kooperativ,  shaxsiy-xususiy  va  aralash  kabi  mulklar  va 

shunga mos 10 dan ziyod xo’jalik yuritish shakllari vujudga keldi. 

5).Xo’jalik  yuritishning bozor mexanizmidan foydalanishga  o’tish;  mahsulot bozori, ishlab 

chiqarish vositalari bozori, shu jumladan yer,  ish  kuchi va qimmatbaho qog’ozlar bozori. Bunda 

korxona  darajasida  gorizontal,  to’g’ri  shartnoma  munosabatlari  rivojlanadi.  Davlat  darajasida 

boshqarishning  iqtisodiy  richaglarini  (banklar,  soliqlar,  subsidiya,  kredit  berish  shartlari) 

tavsiflaydigan ko’rsatkichlarning saqlanib qolishiga va dasturli  yondoshishga olib keladi. Asta-sekin 

mahsulotlar  talab  va  taklif  asosida    erkin  sotila  boshlaydi.  Mahsulotlarni  markazdan  taqsimlash 

qisqaradi; 

Mustaqillik    yillarida  fermer  xo’jaliklarini  moliyaviy  qo’llab  quvvatlashning  asosiy 

yo’nalishlari belgilab berildi, jumladan: davlat ehtiyojlari uchun mahsulot yetishtirish xarajatlarini 

moliyalashtirish; qishloq xo’jaligida soliq imtiyozlarining berilishi; unumdorligi past yerlarda davlat 

ehtiyojlari  uchun  mahsulot  yetishtiruvchi  fermer  xo’jaliklariga  moliyaviy  yordam;  irrigasiya  va 

meliorasiya tizimini davlat tomonidan qo’llab quvvatlash kabilar. 

6).Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ekologizasiya qilish va resurslarni tejash. Bu yerda muhim 

rolni  biotexnologiya,  tuproqni  himoya  qiladigan  texnologiya,  o’simliklarni  himoya  qilishning 

yaxlitlangan usullari, qayta  ishlashda chiqitsiz texnologiya va boshqalar o’ynaydi; 

7).Fanning roli va uning ishlab chiqarishga ta’sirini kuchaytirish. U barcha resurslarni yirik 

kompleks majmualariga to’plash  yo’li  bilan  amalga oshiriladi.  

Birinchi bosqichda, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining   yo’qolishini maksimal 

qisqartirishga barcha resurslarni jalb qilish va buning  hisobiga  yalpi  ishlab  chiqarish sur’atini  

o’stirish  qo’yilgan. Ikkinchi bosqichda, ishlab chiqarishni o’stirish, qishloq xo’jaligini ishlab 

chiqarish resurslari bilan ta’minlashni yaxshilash, ilg’or xo’jalik  yuritish shakllarini 

rivojlantirish va bozor mexanizmidan foydalanish hisobiga aholini  oziq-ovqat mahsulotlariga 

bo’lgan talabini to’laroq qondirish qo’yiladi. Uchinchi bosqichda, aholining barcha oziq-ovqat 

mahsulotlariga bo’lgan to’lov qobiliyatini to’la qondirish, biologik jihatdan to’laqonli oziq-

ovqatning keng assortimentini ishlab chiqarish uchun baza yaratish qo’yiladi. Hukumat 

tomonidan tuzilgan dasturlar o’z ichiga qishloqni ijtimoiy yangilashning keng jabhasini oladi: 

qishloq  aholisining mehnat va yashash sharoitini yaxshilash,  aholining  kamdaromadli  guruhi 

uchun ijtimoiy tovon to’lash va h.k. 

Respublikamizda  paxta  va  don  ekinlariga  davlat  buyurtmasi  o’rnatilgan  bo’lib,  O’zbekiston 

Respublikasi  Prezidentining  1998  yil  31  dekabrdagi  PF-2165-sonli  farmoniga  muvofiq  fermer 

---

 

 

 

61 

 

xo’jaliklari davlat buyurtmasi hajmidagi yetishtirayotgan mahsulot qiymatining 50 foizi miqdorida 

Moliya Vazirligining “Davlat ehtiyojlari uchun xarid etiladigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari bilan 

hisob-kitob  qilish  jamg’armasi”  mablag’lari  hisobidan  avans  puli  (transh)  olish  imkoniyatiga  ega 

bo’ldi. Buning ijobiy tomoni shunda bo’ldiki, fermer xo’jaliklari mahsulot yetishtirish uchun zarur 

bo’lgan  aylanma  mablag’larni  yuqori    foiz  stavkalarida  tijorat  banklaridan  qarzga  olishga  majbur 

bo’lmaydi. 

O’zbekistonda  qishloq  xo’jaligi  karxonalari  faoliyatini  davlat  tomonidan  tartibga  solish  va 

muvofiqlashtirish  borasida  mustahkam  huquqiy–me’yoriy  asos  yaratilgan.  O’zbekiston 

Respublikasining  Konstitusiyasi,  “Fuqoralik  Kodeksi”,  “Yer  kodeksi”,  “Soliq  Kodeksi”, 

“Tadbirkorlik  faoliyati  erkinligining  kafolatlari  to’g’risida”gi,  “Shirkat  xo’jaligi  to’g’risida”gi, 

“Fermer  xo’jaligi  to’g’risida”gi,  “Dehqon  xo’jaligi  to’g’risida”gi  qonunlari,  O’zbekiston 

Respublikasi Prezidentining bir qator farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari hamda boshqa 

me’yoriy hujjatlar respublikamizda qishloq ho’jaligi karxonalari faoliyatining turli jihatlarini tartibga 

solib  turadi  va  ularning  xo’jalik  faoliyatiga  davlat  organlari  va  tashkilotlarning  hamda  boshqa 

organlar  va  tashkilotlarning  hamda    mansabdor  shaxslarning  aralashuviga  yo’l  qo’ymaydi.  Davlat 

tadbirkorlarning erkinligi, huquqlarini himoya qiladi va ularning faoliyatiga asossiz aralashuvlarni 

cheklab turadi. 

Respublikamiz qishloq xo’jaligida xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish maqsadida fermer 

xo’jaliklarining  huquqlarini  va  qonuniy  manfaatlarini  muhofaza  qilish  borasida  muayyan  ishlar 

amalga oshirildi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi qonunining 29-

moddasi:  “Davlat  qishloq  xo’jaligi  mahsuloti  yetishtirish  va  uni  realizasiya  qilish  bilan 

shug’ullanuvchi  fermer  xo’jaliklarining  huquqlari  va  qonuniy  manfaatlariga  rioya  etilishini 

kafolatlaydi”, - deb e’tirof etilgan. 

O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2001  yil  22  avgustdagi  347-  sonli 

“Tadbirkorlik  subyektlarini  davlat  ro’yxatidan  o’tkazish  hamda  hisobga  qo’yish  tizimini 

takomillashtirish to’g’risida”gi qarori bilan tadbirkorlik subyektlarini, jumladan, fermer xo’jaliklarini 

davlat  ro’yxatiga  olish  va  hisobga  qo’yishning  yengillashtirilgan  tadbiri  joriy  etildi.  Unga  ko’ra, 

tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatiga olish “bir yo’la” tamoyili asosida, ularni avtomatik tarzda 

hisobga  qo’yish  bilan  amalga  oshiriladi.  Qarorga  muvofiq  tuman  hokimiyatlari  tarkibida  davlat 

ro’yxatiga olish bo’yicha maxsus xizmat tashkil etilgan bo’lib, uning xodimlari tadbirkorlarni davlat 

ro’yxatidan o’tkazish bilan bog’liq barcha hujjatlarni tayorlash, ularni yo’l fondi, mehnat, bandlik va 

ijtimoiy ta’minot bo’limi, soliq hamda statistika organlarida hisobga qo’yish ishlarini o’zlari amalga 

oshiradilar. 

Fermer  xo’jaligini  yer  ijrosi  bilan  bog’liq  barcha    hujjatlar  tayyor  bo’lgan  taqdirda  davlat 

ro’yxatiga  olishning  umumiy  muddati  (ichki  ishlar  bo’limidan  muhr  hamda  burchak  shtampini 

tayorlashga ruxsat olishni ham qo’shib hisoblanganda) 12 kundan oshmasligi lozimligi ko’rsatildi. 

Kuzatishlarning  ko’rsatishicha,  fermer  xo’jaliklarini  davlat  ro’yxatiga  olishning  bu 

yengillashtirilgan tartibi joriy etilishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki, qaror qabul qilingunga 

qadar  fermer  xo’jaligi  tashkil  etish  istagida  bo’lgan  fuqoralarni  ro’yxatga  olish  ishlari  asossiz 

ravishda, turli ma’muriyatchilik va sansolarlik tufayli cho’zib yuborilar edi. 

Fermer  xo’jaliklari  qonunda  belgilab  berilgan  tartibda  hisob  va  hisobot  ishlarini  yuritadilar. 

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000  yil 23 fevraldagi “Kichik va o’rta biznes 

korxonalar  uchun  hisobotlar  yuritilishini  qisqartirish  hamda  soddalashtirish  chora  –  tadbirlari 

to’g’risida”gi  65  –  sonli  qaroriga  muvofiq  2000  yilning    1-  choragidan  fermer  xo’jaliklari  uchun 

maksimal qisqartirilgan va soddalashtirilgan hisob shakli hamda uni taqdim etish belgilab berilgan.