Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

8-jadval 

O’zbekistonning tabiiy ozuqa ekin maydonlarini sifat jihatidan  

BAHOLASH  

(yaylovlarning turlari bo’yicha)  

Yaylovlarning turlari

 

Ozuqa 

birliklarida 

hosildorligi, 

kg/ga

 

Bug’doyning 

ekvivalent 

hosildorligi, s/ga

 

Yaxshi yaylovlar

 

Bug’doyiqli yaylov 

230 

1,92 

Yirik o’tli-shashirli yaylov  

300 

2,50 

Archalar orasidagi har xil bug’doyiq yaylov  

260 

2,17 

O’rtacha yaylovlar

 

Betagali-bug’doyiqli yaylov  

210 

1,75 

---

 

 

 

158 

 

Yaylovlarning turlari

 

Ozuqa 

birliklarida 

hosildorligi, 

kg/ga

 

Bug’doyning 

ekvivalent 

hosildorligi, s/ga

 

Har xil o’tlar o’sadigan pistazor  

200 

1,67 

Har xil o’tli-betagali yaylov 

320 

2,67 

Qamishzor  

200 

1,67 

Qashshoqlashgan yaylovlar

 

Har xil o’tli-toifalashgan yaylov 

150 

1,25 

Har xil o’tli-efemer bodomchali yaylov 

120 

1,00 

Har xil o’tli-adirdagi shuvoqli yaylov  

170 

1,42 

Har xil o’tli, butazorlar orasidagi yaylov  

180 

1,50 

Ko’ng’irbosh-toifalashgan yaylov 

140 

1,17 

Arpazor  

180 

1,42 

Juzg’unzor  

140 

1,17 

Jo’san-toifalashgan yaylov 

140 

1,17 

Har xil o’tli-chayirli yaylov 

160 

1,33 

Oq saksovulzor  

100 

0,83 

Singrenli yaylov 

110 

0,92 

Dag’al-efemerli yaylov 

150 

1,25 

Sho’rali-efemer shag’alakli yaylov 

140 

1,17 

Tereskenli yaylov 

100 

0,83 

Yantoqzor  

180 

1,50 

Shuvoq-betagali yaylov  

170 

1,42 

Jo’sanzor 

110 

0,92 

Sho’rali-toifalashgan yaylov 

130 

1,08 

Har xil o’tli-boshoqli o’simliklar o’sadigan yaylov 

240 

2,00 

Qashshoq yaylovlar

 

Bir yillik sho’razor yaylov 

130 

1,08 

Har xil o’tli-kakrali yaylov  

140 

1,17 

Pastak har xil o’tli-boshoqdoshli o’simliklar o’sadigan 

yaylov  

120 

1,00 

Boyalishzor  

90 

0,75 

Keyreukzor  

80 

0,67 

Har xil o’tli to’qayzor  

90 

0,75 

Qizilmiya o’sadigan yaylov 

100 

0,83 

Partekzor  

80 

0,67 

Ajriqli yaylov  

170 

1,42 

O’ta qashshoq yaylovlar

 

Norboyalishzor yaylov 

60 

0,50 

Yulg’unzor 

70 

0,58 

Qora saksovulzor  

70 

0,58 

Biyurg’unzor  

40 

0,33 

Adraspanzor  

20 

0,17 

Donasho’razor  

10 

0,08 

 

---

 

 

 

159 

 

Ma’muriy  tumanda  ozuqa  ekin  maydonlarining  o’rtacha  hosildorligi  tegishli  balandlik 

mintaqasidagi  yaylovlarning  hosildorligi  va  har  bir  tipining  maydoni  hisobga  olingan  holda 

aniqlanadi. 

1  ga  ozuqa  ekin  maydonlarining  normativ  mahsuldorligi  bug’doy  hajmiga  qayta  hisoblab 

chiqilgan ozuqa birliklaridagi o’rtacha hosildorligi va normativ qiymatini aniqlash davridan oldingi 

yildagi o’rtacha xarid narxining hosilasi sifatida aniqlanadi.  

1 ga ozuqa ekin maydonlarining normativ qiymati ham sug’oriladigan haydov yerga o’xshash 

tarzda aniqlanadi, bunda ozuqa ekin maydonlarining unumdorligi ular bilan bog’liq bo’lgan balandlik 

mintaqalarida  joylashganligiga  qarab  foydaning  hisoblab  chiqilgan  miqdori  quyidagi  miqdorlarda 

qabul qilinadi: 

cho’l mintaqasida — 3,2 foiz; 

tog’oldi mintaqasida — 4,1 foiz;  

tog’ mintaqasida — 7,0 foiz. 

Yaylovlarning sug’oriladigan mintaqalarga tutashgan uchastkalari sug’oriladigan haydov yerga 

mos  tarzda  0,01  koeffisiyentini  qo’llangan  holda  baholanadi.  Qishloq  xo’jaligi  tovar  ishlab 

chiqaruvchisida  sug’oriladigan  haydov  yerlar  bo’lmagan  taqdirda,  bunday  yerlarning  normativ 

qiymati shartli ravishda tumanning sug’oriladigan mintaqasi  

bo’yicha asosiy ekin maydonlarining tuzilmasi qo’llanilgan holda hisoblab chiqiladi. 

Baliqchilik  hovuzlari,  imoratlar,  inshootlar  va  xonadonlar  bilan  band  bo’lgan  yerlarning 

normativ  qiymati  faqat  belgilangan  mezonlarga  muvofiq  yagona  yer  solig’ining  to’lovchilari 

hisoblangan  qishloq  xo’jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilari  bo’yicha  aniqlanadi.  Bunda  imoratlar, 

inshootlar  va  xonadonlar  deganda  ularning  faoliyat  ko’rsatishi  va  xizmat  ko’rsatish  uchun 

mo’ljallangan  imoratlar,  inshootlar,  omborlar,  dala  shiyponlari,  bostirmalar,  xonadonlar  va 

maydonlar tushuniladi. 

Baliqchilik  hovuzlari  bilan  band  bo’lgan  yerlarning  normativ  qiymati  tuman  bo’yicha 

sug’oriladigan haydov yerlarning o’rtacha normativ qiymati bo’yicha aniqlanadi. 

Imoratlar, inshootlar va xonadonlar bilan band bo’lgan yerlarning normativ qiymati joylashgan 

mintaqasi va ixtisoslashuviga qarab asosiy qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining normativ qiymati 

bo’yicha 2 koeffisiyentini qo’llagan holda aniqlanadi. 

Xo’jaliklarning ixtisoslashuvi hisobga olingan holda asosiy qishloq xo’jaligi ekin maydonlari 

deganda: 

sug’oriladigan  yerlardagi  paxtachilik-g’allachilik,  g’allachilik,  sabzavotchilik,  sholichilik, 

tamakichilik  va  chorvachilik  xo’jaliklari  uchun  —  sug’oriladigan  haydov  yerlar  (sug’oriladigan 

mintaqa); 

sug’oriladigan  yerlardagi  bog’dorchilik-uzumchilik  xo’jaliklari  uchun  —  sug’oriladigan 

bog’lar, bog’lar bo’lmasa — tokzorlar yoki boshqa ko’p  yillik daraxtlar bilan band bo’lgan  yerlar 

(sug’oriladigan mintaqa);  

lalmi  yerlardagi  bog’dorchilik-uzumchilik  xo’jaliklari  uchun  —  lalmi  bog’lar,  bog’lar 

bo’lmasa  —  tokzorlar  yoki  boshqa  ko’p  yillik  daraxtlar  bilan  band  bo’lgan  yerlar  (lalmi-yaylov 

mintaqa); 

yaylovlardagi qorako’lchilik va chorvachilik xo’jaliklari uchun — yaylovlar (lalmi-yaylov 

mintaqa); 

lalmi yerlardagi g’allachilik va chorvachilik xo’jaliklari uchun — lalmi haydov yerlar (lalmi-

yaylov mintaqa) tushuniladi. 

Qishloq  xo’jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchisida  qishloq  xo’jaligi  ekin  maydonlari  bo’lmagan 

taqdirda,  imoratlar,  inshootlar  va  xonadonlar  bilan  band  bo’lgan  yerlarning  normativ  qiymati 

(sug’oriladigan  yoki  lalmikor-haydov)  asosiy  qishloq  xo’jaligi  ekin  maydonlari  joylashgan 

mintaqada o’rtacha tuman normativ qiymati bo’yicha 2 koeffisiyenti qo’llangan holda aniqlanadi. 

Yuqoridagi  uslubiyotdan  foydalangan  holda  Samarqand  viloyati  Ishtixon  tumanidagi 

paxtachilik bilan shug’ullanuvchi “Eshniyoz o’g’li Zohid” fermer xo’jaligi misolida 1 ga. paxta bilan 

---

 

 

 

160 

 

band  maydonning  me’yoriy  qiymatini  aniqlaymiz.  Paxta  maydoni  50  gektar,  yer  uchastkasining 

bonnitet balli 60 ga teng, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi foydasining hisoblab chiqilgan miqdori 

18% ga teng, hisoblab chiqilgan foydaning kapitallashuv foyizi 5 ga teng. 

Demak, 1ga. paxta ekinining me’yoriy unumdorligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: 

MUp = MHp * XBp = 0,4  s/ga * 60 ball * 88 ming so’m = 2112 ming so’m. 

1 ga. paxta maydonidan olinadigan hisoblab chiqilgan foydani aniqlaymiz: 

 

38016

50

19008

50

18

*

056

,

1

50

18

*

100

50

*

2112

*

100

*

*

=

=

=

=

=

PM

HSChMD

PM

Up

M

HChFp

 

 

Shundan keyin 1 ga. paxta maydonining me’yoriy qiymatini aniqlaymiz:  

 

m

so

MQp

`

838162

100

*

5

1

,

41908

100

*

5

0,967

 

*

 

0,950

 

*

 

1,2

 

*

 

38016

100

*

F

K3

 

*

 

K2

 

*

 

K1

 

*

 

HChFp

=

=

=

=

 

Demak 1 ga. paxta maydonining me’yoriy qiymati 838162 so’mga teng ekan. 

Jami paxta maydonining me’yoriy qiymati (50* 838162) 41908100 so’m bo’lar ekan.  

Fermer xo’jaligi 50 ga. yer uchun bir  yilda {(41908100*6)/100}  2514486 so’m yagona  yer 

solig’i to’lar ekan. 

Yerning bozor bahosi

 yer uchastkalarining talab va taklifi miqdoriga bog’liq holda, ya’ni oldi-

sotdi jarayonida vujudga keladi. Yer uchastkasining egasi normal sharoitda yerini sotadi, qaysiki, agar 

yerni sotishdan olinadigan mablag’ bankka qo’yilganda foiz shaklida keltiradigan daromad, shu yerni 

ijaraga berganda olinadigan rentadan kam bo’lmagan holda.  

Yerning bahosi boshqacha qilib aytganda – kapitallashgan yillik yer rentasidir. 

 

 

100

*

SsF

YerRen

YerB

=

 

 

Bu yerda, YerB  -  yerning bahosi, so’m;

 

           YerRen   -  yer rentasi, so’m;

 

                SsF   -   ssuda foizi, %.

 

 

Qishloq xo’jaligida yerning bahosi, yer solig’i va ijara haqining iqtisodiy asosi va yerga bo’lgan 

mulk huquqini ro’yobga chiqarishning iqtisodiy shakli, yer egalari o’zlashtiradigan daromad sifatida 

yuzaga  chiqadigan  yer  rentasihisoblanadi.  Renta  munosabatlari  yerlarni  qishloq  xo’jaligi  ishlab 

chiqarishi  uchun,  shuningdek  noqishloq  xo’jalik  zaruriyati  uchun  ham  ijaraga  berilganda  paydo 

bo’ladi. Yer rentasining: differensial va absolyut shakli mavjud. O’z navbatida differensial renta ham 

ikki shaklda differensial renta I va differensial renta II ga bo’linadi.