|
3.3. Agrosanoat majmuining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi
Agrosanoat majmuiga kiruvchi barcha tarmoqlarning eng asosiy vazifasi-pirovard
mahsulotga ketgan jami harajat sarfini pasaytirish.
Qishloq xo’jaligida pirovard mahsulot
deganda, tarmoqdan tashqari bevosita iste’molchiga yoki sanoatda qayta ishlash uchun sotiladigan
mahsulot tushuniladi.
Mahsulotning tarmoq ichidagi oboroti (aylanishi) pirovard natijada ifodalanmaydi. U bu
yerda oraliq mahsulot bo’lib namoyon bo’ladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining sanoatda qayta
ishlanmasdan turib aholi iste’moliga tushadigan qismi (g’alla, sabzavot, kartoshka, sut, go’sht va
boshqalar) agrosanoat majmui pirovard mahsulotiga qo’shiladi.
Qishloq xo’jaligi, eng avvalo, qayta ishlovchi sanoat uchun xom-ashyo, material ishlab
chiqarishga asoslanadi, uning faoliyatining iqtisodiy natijalari esa tarmoqlararo balans shartlari
bilan aniqlanadi. Shuning uchun qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining pirovard natijasi
agrosanoat majmui nuqtai nazaridan qaraganda oraliq natija hisoblanadi.
Butun agrosanoat majmuining sifatli harakat qilishi faqat qishloq xo’jaligi tarmog’ining
faoliyatigagina bog’liq bo’lmay, pirovard mahsulotni iste’molchiga yetkazib berishda ishtirok
etadigan barcha zvenolarning sifatli faoliyat yuritishiga bog’liq.
Agrosanoat majmuining pirovard mahsuloti ma’lum bir vaqt davomida yaratilgan va shaxsiy
yoki ishlab chiqarish iste’moliga tushadigan jami mahsulotlar to’plamidir. Natura shaklda pirovard
mahsulot quyidagilardan tashkil topadi:
•
Bevosita aholiga tushadigan qishloq xo’jaligi mahsuloti;
•
Qishloq xo’jaligi xom-ashyosidan tayyorlanadigan iste’mol buyumlari;
•
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari va uni qayta ishlash predmetlari;
•
Agrosanoat majmui birinchi sohasi tarmoqlari mahsulotlari.
Agrosanoat majmui pirovard mahsulotning tarkibiy tuzilishi alohida tarmoqlar mahsuloti
qiymatini jami ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga bo’lib foizlarda aniqlanadi. Pirovard
mahsulot qiymati tarkibining o’zgarishi agrosanoat majmuidagi aniq tarmoqlar mahsulotlari, tovar
va xizmatlarining oshishi yoki pasayishiga bog’liq.
Agrosanoat majmuidagi korxona va tashkilotlar pirovard mahsuloti tarkibiga barcha tovar
mahsulotlar va ko’rsatilgan xizmatlar hajmi, shuningdek, xodimlarga berilgan yoki sotilgan va
umumiy ovqatlanishga va xo’jalikdagi boshqa zaruriyatlarga foydalanilgan mahsulotlar kiradi.
Pirovard mahsulot (PM) yalpi mahsulot (YaM) (tovar va xizmatlar) hajmi bilan aniq
tarmoqda bevosita iste’mol (I) uchun foydalanilgan uning ma’lum bir qismi o’rtasidagi farq
sifatida hisoblaniladi:
I
YAM
PM
−
=
Agrosanoat majmui pirovard mahsulotning qiymati (PMQ) – qishloq xo’jaligida yaratilgan
sof mahsulot qiymatidan (SMQ
Q/X
), oziq-ovqat, yengil sanoat tarmoqlari sof mahsuloti
qiymatining (SMQ
O/O.Ye
) bir qismidan, shuningdek, transport, aloqa va muomila sohalari sof
mahsuloti qiymatining (SMQ
T.A.M.
) bir qismidan tashkil topadi.
.
.
.
.
/
m
a
SMQt
e
o
SMQo
SMQqx
PMQ
+
+
=
80
Agrosanoat majmuining samarali faoliyat ko’rsatishi uchun tarmoqlar moddiy texnika
bazasining me’yorda bo’lishigina emas, balki shu majmuaga kiruvchi barcha sohalarning
proporsional rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Agrosanoat majmuidagi barcha faoliyatlarning
natijasi qishloq xo’jaligi bilan majmuaning boshqa tarmoq va ishlab chiqarishlari o’rtasidagi
muvofiqlik va rivojlanish bilan aniqlanadi.
Agrosanoat
majmui
muvaffaqiyatli
rivojlanishining
muhim
sharti
barcha
qatnashuvchilarning pirovard mahsulot olishdagi moddiy manfaatdorligi hisoblanadi. Bu shart
ayniqsa bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida agrosanoat majmui tarmoqlari faoliyatidagi yuqori
faollikka aylanadi, chunki qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlari baholari o’rtasidagi
nomuvofiqlik bunga asosiy sabab bo’ladi. Agrosanoat majmui ishlab chiqarishi va tarmoqlarining
iqtisodiy samaradorligi alohida sohalar faoliyatlari darajasi va pirovard mahsulotlarini aks
ettiruvchi iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi orqali ifodalanadi. Agrosanoat majmui samaradorligining
asosiy ko’rsatkichi, aholi jon boshiga to’g’ri kelgan qishloq xo’jaligi xom ashyosidan olinadigan
oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari miqdori hisoblanadi. Bu boshqacha qilib aytganda, mamlakat
aholisini ishlab chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta
ishlash mahsuloti hisoblangan, ya’ni yengil va to’qimachilik sanoati mahsulotlari bilan ta’minlash
darajasidir.
Agrosanoat majmui samaradorligini xarakterlash uchun o’rtacha bir xodimga to’g’ri kelgan
pirovard mahsulot qiymati, bir so’mlik ishlab chiqarish xarajatlariga to’g’ri kelgan pirovard
mahsulot qiymati va bir so’mlik asosiy ishlab chiqarish fondlariga to’g’ri kelgan pirovard
mahsulot qiymati ko’rsatkichi hisoblaniladi. Bu ko’rsatkichlarni hisoblash quyidagi formula
shaklida ifodalanadi:
XS
PM
MUasm
=
X
ch
Ish
PM
Sasm
.
.
=
X
ch
AIsh
PM
FQ
.
.
=
Buyerda:
MU
ASM
–Mehnatunumdorligi, so’m
S
ASM
- Samaradorlik, so’m
FQ - Fond qaytimi, so’m
PM - Pirovard mahsulot, ming so’m
XS - o’rtacha yillik xodimlar soni, kishi
I/Ch X –Ishlab chiqarishg xarajatlari, ming so’m
AI/Ch X- Asosiy ishlab chiqarish fondlari, ming so’m
Agrosanoat majmui faoliyatining samaradorligini oshirish maqsadida oraliq va pirovard
natija o’rtasida uzilishga yo’l qo’ymaslik lozim. Buning uchun agrosanoat majmui barcha
81
tarmoqlari va ishlab chiqarishlarini proporsional va muvofiq holatda rivojlantirishni ta’minlash,
ularning moddiy-texnika ba’zasini mustahkamlash, pirovard mahsulotni olishda xodimlarning
moddiy manfaatdorligini oshirish va mehnat sharoitlarini yaxshilash zarur.
Agrosanoat majmuini samarali rivojlantirish har bir soha, tarmoq va ishlab chiqarish
xodimlariga me’yoriy sharoitlarni ta’minlash uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratadi. Bu ishlab
chiqarishdagi shikastlanishlarnikamaytirish, xodimlar kasallanishini kamaytirish, mehnat
resurslaridan foydalanishni yaxshilash bilan xarakterlanadi. Agrosanoat majmuiga kiruvchi
korxona va tashkilotlarda ijtimoiy-madaniy obyektlarni qurish, ishlash va dam olishga ijtimoiy
sharoitni yaxshilash, kadrlarni takror ishlab chiqarish uchun imkoniyat mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
