Microsoft Word ЎҚ. ҚЎланмамонетар 2019 docm

13.4. Тўлов балансига таъсир этувчи асосий омиллар 
Тўлов баланси такрор ишлаб чиқариш билан тўғри ва тескари алоқага эга. 
Бир томондан, у такрор ишлаб чиқаришда рўй бераётган жараёнлар оқибатида 
шаклланади, бошқа томондан эса – унга акс таъсир кўрсатади, чунки валюталар 
курси, олтин-валюта заҳиралари, валюта ҳолати, ташқи қарз, валюта ва иқтисодий 
сиёсат йўналишлари, жаҳон валюта тизими ҳолатига таъсир этади. 
Тўлов баланси, мамлакатнинг жаҳон хўжалигидаги иштироки, ташқи 
иқтисодий алоқаларининг масштаблари, таркиби ва характери тўғрисида 
маълумот беради. 
Тўлов балансида қуйидагилар акс eттирилади: 
1)экспортнинг турли имкониятларини ва товарлар, капиталлар, хизматлар 
импортига эҳтиёжни белгиловчи иқтисоднинг таркибий диспропорциялари; 
2)иқтисодни бозор ва давлат томонидан мувофиқлаштириш услубларининг 
ўзаро нисбатидаги ўзгаришлар; 
3)конъюнктурa омиллар (халқаро рақобат, инфляция, валюта курси ва 
бошқаларнинг ўзгариш даражаси). 
Тўлов баланси ҳолатига бир қатор омиллар 
таъсирэтади. Булар қуйидагилар: 
a) 
Мамлакатларнинг иқтисодий ва 
сиёсийт 
араққиётининг 
нотекислиги, 
халқаро рақобат. Тўлов баланси асосий 

---

138 
моддаларининг рeволюцияси жаҳон иқтисодидаги рақиб-марказлар кучларининг 
ўзаро нисбатидаги ўзгаришларни акс эттиради. 
b) 
Ҳарбий харажатларнинг тўлов балансига эгри таъсири биринчи 
навбатда уларни ишлаб чиқариш шароитлари ва иқтисодий ўсишнинг 
суръатларига бўлган таъсирида, ҳарбий бўлмаган тармоқлардан юлиб олинаётган 
ресурларда ўз аксини топади. Агар экспорт тармоқлари ҳарбий буюртмалар билан 
босиб юборилган, товарларни четга олиб чиқишни кенгайтиришга мўлжалланган 
маблағлар ҳарбий мақсадларга йўналтирилган бўлса, мамлакатнинг экспорт 
қобилияти қисқаради. Қуролларнинг ўсиши ҳарбий-стратегик товарлар, шу 
жумладан, тинчлик вақтидаги истеъмол меъёрларидан ортиқ бўлган ҳажмда кўп 
турдаги хом-ашёларнинг (нефт, каучук, рангли металлар) импортини оширади; 
c) 
халқаро молиявий боғлиқликнинг кучайиши. Замонавий шароитларда 
молиявий оқимларнинг ҳаракати халқаро иқтисодий муносабатларнинг муҳим 
шаклларидан бирига айланди. Бу эса ўз навбатида четга капиталларни олиб 
чиқишнинг, ссуда капиталлари жаҳон бозорининг (йевробозорларни ўз ичига 
олган ҳолда) ривожланишини, шартнома шартлари эркинлашиши шароитида 
молиявий бозорларнинг ўсиши билан асосланади. Натижада, мамлакатларнинг 
молиявий ўзаро боғлиқлиги уларнинг ўзаро тижорат боғлиқлигидан устунроқ 
бўлиб қолди. Бу эса, валюта ва кредит таваккалчиликларни, биринчи навбатида 
қарз олувчининг тўловга лаёқацизлигини кучайтириб юборади. 1980-90 
йиллардаги жаҳон қарзлар инқирози ва 1997-98 йиллардаги валюта-молия 
инқирозлари ушбу таваккалчиликлар хавфлилигини очиб ташлади; 
d) 
халқаро савдодаги ўзгаришлар. Илмий техник инқилоб, хўжалик 
ривожланиши суръатларининг ўсиши, янги eнергетика базасига ўтиш халқаро 
иқтисодий алоқаларда таркибий ўзгаришларни келтириб чиқаради. Тайёр 
маҳсулотлар билан, шу жумладан интеллектуал товарлар, нефт ва eнергия 
ресурслари билан савдо қилиш суръати ошди. 1970-йилларнинг охири ва 
1980-йилларнинг бошида нефт баҳосининг тўсатдан 18 баробар ошиб кетиши 
нефт импортёри бўлмиш мамлакатлар тўлов баланси жорий операцияларининг 
камомадига олиб келди. Товарлар оқимининг географиясида ривожланган 

---

139 
давлатлар орасидаги алмашувнинг, уларнинг ташқи савдосида ривожланиб 
бораётган мамлакатлар улушининг қисқариши ҳолатида, кенгайиши тарафига 
қараб ўсиш бўлади (жаҳон савдосининг 70%, Европа иттифоқи мамлакатлари–
38%). Ривожланган давлатларнинг ўзаро савдоси улар экспортининг 80 фоизини 
ўз ичига олади (Европа иттифоқи мамлакатлари - 58%), ривожланиб бораётган 
мамлакатлар орасидаги савдо эса уларнинг экспортининг 1/4 ташкил этади. 
Бундай ҳол жаҳон бозоридаги рақобат курашини кучайтириб юборади; 
e) 
тўлов 
балансига 
валюта-молиявий 
омилларининг 
таъсири. 
Девалъвация, одатда экспортни, ревалъвация эса импортни рағбатлантиради. 
Жаҳон валюта тизимининг барқарорсизлиги халқаро савдо ва ҳисоб-китоблар 
шароитларини ёмонлаштиради. Миллий валюта курсининг пасайишини кутган 
ҳолда экспорт ва импорт бўйича тўлов муддатларининг ўрнидан силжиши руй 
беради, яъни импортёрлар тўловларни тезлаштиришга, экспортёрлар эса аксинча 
хорижий валютадаги тушумни олишни кечиктиришга ҳаракат қиладилар (“лидз 
aнд лeёз” сиёсати). Халқаро ҳисоб-китоблар муддатларидаги кичик бир қисқа 
узилиш, мамлакатдан капиталларнинг четга оқиб кетишигаолиб келиши мумкин. 
Баҳо ва тўлов валютаси сифатида ишлатилаётган етакчи валюталар курсларининг 
тебраниши кўпчилик давлатлар тўлов балансларига таъсир этади; 
f) 
инфляциянинг тўлов балансига салбий таъсири. Бундай ҳолат, 
баҳоларнинг пасайиши миллий товарларнинг экспортини қийинлаштириб, 
рақобатдошлигини пасайтирган, товарлар импортини рағбатлантирган ва 
капиталларни хорижга чиқиб кетишига имкон берган пайтда вужудга келади; 
g) 
фавқулодда ҳолатлар – ҳосилнинг бўлмаслиги, табиий офатлар, 
халокатлар ва шу кабилар тўлов балансига салбий таъсир этади.