Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

7.4. Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari 
Arab tilida yaratilgan tarixiy asarlar ёki  ёzma  ёdgorliklar quyidagi umumiy 
xususiyatlarga ega. Ular garchi arab tilida ёzilgan bwlsa-da, barchasida umumiy 
tarixni qamrab olishga, yani  tarixni jah’on tarixi sifatida idrok etishga, talqin 
qilishga intilish aloh’ida sezilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tarixiy asar va 
namuna sifatida “Quroni karim” olinadi. 
 
Kitoblar ichida tarixchi wzining “Quroni karim”, h’adislar va 
“Payg’ambarlar qissalari”, diniy rivoyatlarni yashi bilishini namoyish etishga va 
ulardagi mashh’ur va malum voqea, h’odisa, rivoyat, aqidalardan unumli 
foydalanishga intilganlar. 
 Arab 
tilidagi 
ёzma manbalarning eng qadimgilari asosan mumtoz ёzuv 
turlaridan  kufiyda “Quroni karim” va tafsirlar, h’adislar nasx, suls ёzuvlarida 
bitilgan. XV asrdan swng istemolga nastaliq ёzuvi kirgan. Aloh’ida farmon va 
h’ujjatlar taliq ёzuvida bitilgan. 
 
Tarixiy asarlar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, ularda 
matn ananaviy Alloh’ h’amdi – tah’mid, payg’ambarimiz natlari, twrt sah’oba ёki 

---

 
68
sah’obai roshidin tarifi kelib, undan swng asar kimga bag’ishlangan bwlsa, odatda 
ular yuksak lavozimdagi shaxslar ёki h’okimlar bwlgan, wsha h’omiylarga 
bag’ishlov maqtov ёziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif wzi h’aqida, 
qanday asar ёzmoqchi ekanligi, uning nomi va asarning ixcham maxmuni ёki 
zamonaviy til bilan aytilsa, annotatsiyasi baёn etiladi. 
 
Asarning oxiridagi xotima – kolofonda esa, muallif asarini tugatib olgani 
uchun Alloh’ga shukronalar keltirib, mazkur qwlёzma asar va uning ushbu 
nusxasi, kwchirilish joyi va tarixi, xattoti h’aqida malumot keltiriladi. Tarixiy 
asarlarda keltiriladigan “Quroni karim” oyatlari va  “Hadisi sharif” namunalari 
odatda asosiy matndan ajratib, boshqa siёh’ bilan va kwpincha boshqa ёzuv, xat 
turi, masalan kufiy, nasx ёxud suls ёzuvida boshqacha siёh’ bilan bitilib, aloh’ida 
ziynatlanadi.      
 
Tarixiy asarlar qwlёzmalari wz davri ananalariga mos ravishda charm 
muqova – jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavh’a, zarvaraq 
naqshlari bilan, matn wrtalarida lavh’a naqshlar va mwjaz rasmlar bilan bezatilgan. 
Namuna sifatida Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining mwtabar qwlёzmasini 
kwrsatish mumkin. 
 
Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid manbalar bilan tanishish ularning 
h’am son jih’atidan kwpligi, h’am ilmiy saviyasi juda yuqori ekanligi guvoh’i 
bwlamiz. Garchi qomusiy olimimiz Beruniy arablarda tarix yaratish ananasi juda 
qadimiy va boy emasligi h’aqli ravishda qayd etilgan bwlsa-da, arab xalifaligi 
shakllanganidan swng, yunon, eron, yah’udiy va nasroniy tarix ananalaridan ijobiy 
va ijodiy foydalangan arab va asosan arab tilida ijod etuvyai muarrixlar h’am arab 
xalqlari, h’am arab xalifaligi h’ududiga kirgan ёki unga qwshni bwlgan xalqlar 
tarixini ёzishda juda katta h’issa qwshdilar. 
 
Shuning bilan birga, yurtimizdan etishib chiqqan tarixchilarimiz h’am arab 
tilida ayniqsa, Beruniy, Samoniy, Shah’obiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib 
asarlar yaratib, arab tilidagi tarix ilmi taraqqiёtiga munosib ulush qwshdilar. Yani 
arab tilidagi manbalarni wrganish h’ali wz dolzarbligini ywqotgani ywq. Ular 
xalqimiz boy merosining ajralmas qismi bwlib, wtmishdagi yuksak taraqqiёtimiz 
guvoh’idir.