|
15.2.4. «Muzakkiri al-ash’ob»
«Muzakkiri al-ash’ob» («Dwstlarni eslatuvchi kitob») tazkirasining
muallifi XVII asrda wtgan yirik shoir va olim Malexo Samarqandiydir. Bu
asarda VII asrda yashab ijod etgan 200 dan ortiq movarounnah’rlik shoirlarning
qisqacha tarjimai h’oli va asarlaridan parchalar keltirilgan. Kitob 1682-1692
yillar orasida ёzilgan.
Malexo Samarqandiyning h’aqiqiy ismi Muh’ammad Badi ibn
Muh’ammad Sharif Samarqandiy bwlib, u 1641 yili Samarqandda wqimishli
faqih’ va wziga twq oilada tavallud topgan. Otasi Muh’ammad Sharif
Samarqand qozisi, swng muftiy mah’kamasida xizmat qilgan. 1670 yili vafot
etganida, uning boyligi Abdulazizixonning (1645-1680 yy.) amri bilan wg’li
Muh’ammad Badiga qoldirilgan. Bwlg’usi olimning h’aёti qiyinchilik va
muxtojliksiz, yaxshi kechgan. Shuning uchun h’am u yaxshi wqigan va kwp
erlarga saёh’at qilish imkoniga ega bwlgan.
Muh’ammad Badi boshlang’ich malumotni Samarqandda olgan. Kwp
ilmlarni, fiqh’, falsafa, iloh’iёt va mantiqni otasidan, sher ilmini qozi
Lutfulloh’dan madrasada olgan. U madrasada tafsir, astronomiya, tarix va
adabiёtni h’am wrgangan. «Xususan,-deb ёzadi u wz tazkirasida,-«Chag’miniy
sharh’i»
102
va Ali Qushchining forscha risolasini
103
wsha mavlono Lutfulloh’dan
wrganganman». Malexo 11 ёshida sher ёza boshlagan va bazi qiyin atamalarni
izoh’lay olgan.
Olim 1670 yili, otasi vafotidan keyin, Eron bwylab saёh’at qilgan va uch
yil mobaynida mamlakatning wsha vaqtdagi poytaxti İsfah’on va katta
shah’arlari Nishopur, Koshon, Mashh’ad va boshqa shah’arlarida bwlgan, wsha
yillari bwlajak asar uchun malumotlar twplangan. 1673 yili u ona shah’ri
Samarqandga qaytib keldi va etti yil mobaynida Samarqand va Buxoro
shah’arlarida fiqh’, tafsir va h’adis ilmlaridan olgan malumotini Qozi xoja
102
Саййид Шариф Журжонийнинг «Ал-мулоххас фи-л-ҳайъат» асарига ёзилган шарх назарда тутилади.
103
Олимнинг Мирзо Улуғбекнинг «Зижи жадиди Кўрагоний» асарига ёзган шарҳи назарда тутилади.
187
Mirakshoh’ rah’barligida chuqurlashtirgan. 1689 yili Samarqand h’okimi
İbroh’imbiy uni Shaybniyxon madrasasiga mudarris etib tayinlaydi. Olim wz
asarini shu erda tamomladi. Uning qachon vafot etgani malum emas.
«Muzakkiri al-ash’ob», unda tilga olingan shoirlarning asarlaridan boshqa
juda kwp, turli mavzudagi asarlarda keltirilgan malumotlarni wrganish asosida
ёzilgan. Manbalar ichida Mirxondning «Ravzat us-safo», imom Abulfazl
Muh’ammad as-Samarqandiyning «Qandiya», Yah’ё Sibak Nishopuriyning
«Gabistoni h’aёl», Ali ibn Husayn Voiz al-Koshifiyning «Rashah’ot ul-ayn ul-
h’aёt», mulla Sodiq Samarqandiyning «Riёz ush-shuaro», Mir Said Sharif
Roqimning «Tarixi kasira», xoja Samandar Termiziyning «Dastur ul-muluk»
asarlari h’am bor. Shuning uchun asarda sheriyat ilmidan tashqari, tarixiy va
geografik malumotlar h’am kwp.
Tarixiy malumotlardan Xiva xoni Anushaxonning 1681 va 1686 yillari
Buxoro xonligi h’ududlariga bostirib kirishi, 1681 yili Buxoro atrofidagi
tumanlar va Buxoro shah’ristonining bosib olinishi, 1686 yili Samarqand, Qarshi
va Shah’risabzning bosib olinishi va buning oqi oid malumotlardanbatida xalq va
h’ukumatning og’ir ah’volga tushib qolishi h’aqidagi malumotlar diqqatga
sazovordir.
Asarda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy ah’voliga oid malumotlar h’am
uchraydi. Hunarmandchilik, misgarlik, kimuxtgarlik, bwёqchilik-sabbotiy,
gilkorlik, kavushdwzlik, zardwzlik, qassoblik, karbozfurushlik, attorlik,
zarkashlik, bazzozlik, temirchilik, xirgoh’taroshlik, naqqoshlik, sarroflik,
jomaboflik, muh’rgarlik va boshqalar, xoja Ubaydulla Ah’ror avlodining mol-
mulki h’aqida malumotlar uchratamiz. Ashtarxoniylar davlati tuzilishi, xususan
otalik, mustavfiy, parvonachi, miroh’ur, dodxoh’, twqsabo, sipoh’salor, sudur,
faqih’, alam, muftiy, qozi askar, rais, kitobdor, mudarris, mutavaliy, yuz boshi,
miri h’azar, voqeanavis va boshqa mansablar h’aqida wta qimmatli malumotlar
mavjud.
Tazkirada keltirilgan Buxoro va Samarqand shah’arlarining topografiyasi
h’aqidagi malumotlar h’am diqqatga sazovordir. Masalan, Samarqand
guzarlaridan Degrezon, Hovuzi sangin, Bwston Bolo, Mir Said oshiq,
Kimuxtgaron, Bwstini xon, Gavkashon, Sobunxona, Attoron, Sangtaroshon, Xon
Said imom, Labi h’ovuz, Darvozayi ob guzarlari tilga olinadi. Buxoro va
Samarqanddan tashqari, Amir Temur va Shayboniy Abdullaxonning Qarshi va
Shah’risabzni obod qilish ywlida olib borgan ishlari h’am tilga olinadi. «Nasaf,-
deb ёzadi Malexo,-obod viloyat. Uning obodonchiligi shu darajadaki, tarif va
tavsifga muh’toj emasdir. Masjid va sardobadan tashqari, bu shah’arda
Abdullaxon tarafidan kwp imoratlar yuunёd etilgan. (Amir) Boqibiy,
Abdullaxonning kwrsatmasi bilan ushbu shah’arda madrasa, karvonsaroy,
h’ammom, (mammar) toshdan timlar qurdirgan. Shah’risabz h’aqida wqiymiz;
«Kesh viloyati, xuddi Samarqand singari, avvao saltanat poytaxti bwlgan.
Shah’id Sulton Ulug’bek kwragon tarafidan bino qilingan jomi masjid, janob
shayx (Shamsuddin) Kulol maqbarasi, mirzo Jah’ongirning madrasa va
maqbarasa shular jumlasidandir...»
188
Xullas, Malexoning «Muzakkiri ash’ob» asari Movarounnah’rning XV
asrning ikkinchi yarmidagi tarixi va madaniyatini wrganishda muh’im manba
bwlib xizmat qiladi.
Asarning qwlёzma nusxalari Wzbekiston, Rossiya va boshqa xorijiy
mamlakatlarning kutubxonalarda kwp. Faqat WzR FA Sharqshunoslik instituti
xazinasida sakkiz mwtabar qwlёzma nusxalari mavjud. Asar matni nashr
qilinmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
