Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

11.2.18. “Cilsilat us-salotin” 
“Cilsilat us-salotin” Xoji Mir Muh’ammad Salimning asaridir. Uning 
qwlёzma nusxalari juda kamёb bwlib, bir nusxasi Angliyaning Oksford shah’ridagi 
Bodli kutubxonasida (raqami № 269) saqlanmoqda. 
 Xoji Mir Muh’ammad Salim h’ech bwlmaganda biron kichik viloyatga 
h’okim bwlish sharafiga muyassar bwlolmagan va boshidan kwp og’ir kunlarni 
kechirgan Ashtarxoniylar jumlasidandir. Uning bobosi Tursun Muh’ammad sulton 
1578-1598 yillari Samarqand h’okimi bwlgan. Uning twng’ich wg’li Poyanda 
Muh’ammad Sulton Balx xoni Nadr Muh’ammadxonga yaqin bwlgan, xonning 
singlisi Zubayda bonuga uylangan va 1611-1642 yillari Qunduz viloyatiga 
h’okimlik qilgan. Ana shu Poyanda Muh’ammad sulton bilan Zubayda bonydan 
tug’ilgan Muh’ammadёr sulton Xoji Mir Muh’ammad Salimning bobosidir. U 
1645 yilgacha Shah’risabz  viloyatiga h’okim bwlgan va Nadr Muh’ammadxon 
Buxoro taxtini wg’li Abdulazizxonga qoldirib ketgandan keyin u bilan birga 
Balxga qochib borgan. Oradan bir yil wtgach, 1646 yili, Balx Boburiylardan 
Shoh’i jah’on qwshinlari tomonidan ishg’ol etilganlan swng, xonning onasi 
Shah’ribonu h’amda Nadr Muh’ammadxonning boshqa oila azolarini olib 
Buxoroga qochib keldi, Abdulazizixonning qaomoqlar, qoraqalpoq va qozoq 
sultonlariga qarshi h’arbiy yurishlarida ishtirok etdi, toju taxt oldida kwrsatgan 
katta xizmatlari uchun Shah’risabzga h’okim qilib tayinlandi. Muh’ammadёr 
sulton 1647 yilning 14 iyunida Avrangzeb qwshini bilan Balx qishlog’i-

---

 
138
Temurobodda bwlgan jangda h’alok bwlgan. Xoji Mir Muh’ammad Salimning 
otasi Muh’ammad Rustam sulton 1645 yili h’ali ёsh bwlgan va Abdulazizixon 
unga iqto
45
 tarzida Samarqandga qarashli Saripul tumanini inom qilgan, unga 
otaliq
46
 qilib esa Mir Shoh’xoja Shavdariyni tayinlagan. Lekin 1671 yili Abdulaziz 
undan xavfsirab kwziga mil torttirib kwr qilgan. Muh’ammad Rah’im sulton orada 
kwp vaqt wtmay, amir Muh’ammadёr ltadiqning vositachiligi bilan, xondan ruxsat 
olib Hajga jwnagan. Lekin, Dekan viloyatida davom etib turgan urush h’arakatlari 
sababli, bandargoh’ shah’arlaridan birontasiga wtolmay, Shoh’ijah’onobodga 
qaytib kelgan va oradan ikki yil wtgach, wsha erda vafot etgan. 
Mir Muh’ammad Salimning wziga kelsak, u, asarda baёn etilgan voqealarga 
qaraganda, otasidan keyin Buxoroda qolgan. 1711 yili Ubaydullaxon wldirilgandan 
keyin, h’aj qilish bah’onasi bilan Arabistonga jwnagan. Bir yilcha İsfah’onda 
istiqomat qilib, 1712 yili Turkiyaga borgan. Sulton Ah’mad 111 (1703-1730 yy.) 
uni eh’tirom bilan kutib olgan. Twrt yilcha Turkiyada turib, mazkur sultonning 
h’arbiy yurishlarida qatnashgan. Mir Muh’ammad Salim 1716 yili Makkaga 
borgan va h’aj marosimini ado etgandan keyin, dengiz orqali Hindistonga kelgan 
va Boburiy Nosiruddin Muh’ammadshoh’ (1719-1748 yy.)ning xizmatiga kirgan. 
“Cilsilat us-salotin” asarini Nosiruddin Muh’ammadshoh’ning topshirig’i bilan 
ёzgan. Xoji Mir Muh’ammad Salimning qachon va qaerda vafot etganligi 
aniqlanmagan. 
“Cilsilat us-salotin”  1731 yilda ёzilgan bwlib, muqaddima va twrt qismdan 
iborat.  
Muqaddimada asarning ёzilishi h’aqida swz boradi va muallifning 1711 
yildan keyingi h’aёti h’aqida ayrim, diqqatga sazovor malumotlar keltiriladi. 
Birinchi qismda islomiyatdan avval wtgan payg’ambarlar, qadimgi turklar 
va mwg’ullar, xususan barloslar va Amir Temurning ota-bobolari, Amir Temur va 
Temuriylar, shuningdek, h’azrat soh’ibqironning Hindistonda h’ukmronlik qilgan 
avlodi tarixi qisqacha baёn etiladi. 
Asarning ikkinchi qismi Mwg’ulistonning Tug’luq Temurxon(1348-1363 
yy.)dan to Suyurg’atmishxongacha (1370-1388 yy.) wtgan davrdagi tarixini wz 
ichiga oladi. 
Muqaddima va I-II qismlarni ёzishda muallif wzidan avval ёzilgan 
asarlardan, masalan, Juvayniyning “Tarixi jah’onkushoy”, Rashiduddinning “Jome 
ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirzo Ulug’bekning 
“Tarixi arba ulus”, Xondamirning “Xulosat ul-axbor”, “Habib us-siyar” va “Maosir 
ul-muluk” asarlari, Abulfazl Allomiyning “Akbarnoma”, Hofiz Dwstmah’ammad 
ibn  Ёdgorning “Majma ul-ajoyib” (1606 yili ёzilgan) va boshqa 20 ga yaqin 
kitoblardan foydalangan.  
“Cilsilat us-salotin”ning III-IV qismlari favqulodda ah’amiyatga ega bwlib, 
Wrta Osiё, xususan Wzbekistonning XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi 
ijtimoiy-siёsiy tarixini baёn qiladi.  
                                                 
45
 Иқтоъ(араб. кесим)- ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида олий ҳукмдор тарафидан шаҳзода 
ва йирик амирларга катта хизматлари эвазига инъом қилинган ер-сув, мулк.
 
46
 Оталиқ - ўрта асрларда Ўрта Осиё хонликларида амалда бўлган олий мансаб эгаси, шаҳзодаларнинг 
тарбиячиси ва валийси.
 

---

 
139
Asarda Buxoro xonligining Eron, Hindiston va Koshg’ar bilan bwlgan 
aloqalari, Buxoro xonligida h’okimiyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar 
qwliga wtishining aniq tafsiloti, XVII asrda Balx va Badaxshon, shuningdek, 
Wzbekistonning ijtimoiy-siёsiy va madaniy h’aёti, Shoh’ijah’onning Balx va 
Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli aralashuvi va Boburiylar qwshinining Balx 
va unga tobe bwlgan erlarni bosib olishi, Xoraxmning XVI-XVII asrlardagi siёsiy 
ah’voli xususida boshqa manbalarda uchramaydigan qimmatli dalil va malumotlar 
keltiriladi. Asarda ulus tizimi, tiul va solona kabi soliqlar, Wzbekiston shah’arlari, 
ularning ah’olisi va turmush tarzi h’aqida keltirilgan malumotlar h’am aloh’ida 
qimmatga egadir.  
Xoji Mir Muh’ammad Salim Buxoro xonlari, Abdullaxon II, 
Abdulmwminxon, Dinmuh’ammadxon, İmomqulixon, Abdulazizxon, 
Subzonqulixonning Hindiston, Eron va Turkiya h’ukmdorlari bilan 
ёzishmalarining 20 nafar maktubi nusxalarini h’am keltirgan. Bu maktublar, 
shubh’asiz, Buxoro xonligi bilan mazkur mamlavatlar wrtasidagi 
munosabatlartarixini wrganishda muh’im mano kasb etadi.