Mexanizatsiyalash muhandislari instituti buxoro filiali

IV-BOB. IQTISODIY QISM 

Hozirgi 

vaqtda 

ishlab 

chiqarishning 

deyarli 

barcha 

sohalarida 

avtomatlashtirish  vositalari  ishlatilmoqda.  Bunday  vositalarni  ishlatish  ishlab 

chiqarishning  iqtisodiy  samaradorligini  oshiradi,  mahsulot  birligiga  qo’l  mehnati 

sarfini  kamaytiradi,  texnologik  uskunaning  unumdorligini  oshiradi,  mehnat 

madaniyatini ko’taradi va sharoitni yengillashtiradi. 

SHuni  esda  saqlash  kerakki,  avtomatlashtirish  progressiv  yo’nalish  bo’lsa 

ham  doim  samarali  bo’lavermaydi.  Sanoatni  avtomatlashtirish  tajribasini 

ko’rsatishicha,  yillik  ekspluatatsion  xarajatlar  mahsulot  birligiga  kamida  25-30% 

qisqargandagina  avtomatlashtirish  samarali  bo’ladi.  Qishloq  xo’jalik  ishlab 

chiqarishini avtomatlashtirishni quyidagi hollarda samarali deb hisoblash mumkin: 

1)  mehnat  unumdorligi  oshadi  va  bevosita  xarajatlar  qisqaradi;  2)  mahsulot 

arzonlashadi  va  uning  sifati  oshadi;  3)  odam  mehnati  yengillashadi  va  kapital 

xarajatlar kamayadi. 

Agar  avtomatlashtirish  natijasida  mazkur  ishlab  chiqarishdagi  ishlab 

chiqarish sarflari kamaygan bo’lsa, tejamkorlik miqdori tejamkorlikni, qo’shimcha 

kapital  sarflarni  hamda  tizimni  ishga  tushirishda  sarflangan  mablag’ni  hisobga 

olingan tarzda baholanadi. 

Boshqarish tizim joriy etish natijasida erishilgan yillik daromadni quyidagi 

formula bo’yicha hisoblash mumkin. 

,

2

1

2

1

EK

CG

П

G

G

G

Э











 

bu  yerda:  G

1

  va  G

2

  -  boshqarish  tizimini  joriy  etishdan  avval  va  undan 

keyin  amalga  oshirilgan  mahsulotning  bir  yillik  hajmi  (pul  ifodasida);  P  - 

boshqarish  tizimini  joriy  etishdan  avvalgi  daromad;  S  -  ishlab  chiqariladigan 

maxsulotning bahosi birligidagi sarf tejamkorlik; ye - ximiya sanoati uchun kapital 

---

 

 

mablag’ning  iqtisodiy  unumdorlik  normativ  koeffitsiyenti  (E=0,2...  0,3);  K- 

avtomatlashtirishda sarflangan kapital mablag’. 

Agar  avtomatlashtirish  tizimini  joriy  etish  natijasida  mahsulot  ishlab 

chiqarishdagi  mablag’  sarfi  kamaymasa,  avtomatlashtirish  ishlab-chiqarish 

rentabelligi  darajasi  teskari  ta’sir  qilib,  asosiy  fondlar  bahosini  oshiradi  deb 

hisoblash  kerak.  Tannarxi  va  solishtirma  kapital  mablag’lari  bo’yicha  bir  yillik 

iqtisodiy  foydani  aniqlash  uchun  boshlang’ich  ko’rsatgichlar  sifatida  texnik-

iqtisodiy  ko’rsatgichlari  bo’yicha  o’xshash  mahsulotni  ishlab  chiqaruvchi  eng 

yaxshi  texnologik  jarayon  yoki  usulning  ko’rsatgichlari  olinishi  kerak.  Iqtisodiy 

faktorlar  bo’yicha  mahsulot  birligiga  sarflangan  mablag’lar  minimal  bo’ladigan 

tadbirlarga  mos  ko’rsatkichlar  boshlang’ich  deb  hisoblanishi  lozim. 

Avtomatlashtirishdagi iqtisodiy unumdorlikning asosiy ko’rsatkichlarini sarflangan 

harajatni qoplay olish muddati va iqtisodiy unumdorlik koeffitsiyenti tashkil qiladi. 

Xarajatni qoplash muddati T

kop

 quyidagi formulalar bo’yicha aniqlanadi: 

,

Э

A

К

T

коп





 

;

)

(

2

1