Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

XIX 
asr  oxiri  va  XX  asr  boshidagi  falsafiy  tafakkur. 
Minta- 
qamiz  XIX  asr  oxirlarida  Chor  Rossiyasi  tarkibiga  zo‘rlik  bi­
lan  qo‘shib  olindi  va  bu  ijtimoiy  tafakkurda  chuqur  iz  qoldirdi. 
Turkistonda  ma’rifatchilik  harakatining  avj  olishi  jadidchilik 
g‘oyalarining  vujudga  kelishida  muhim  o‘rin  egalladi.  Lekin 
Sho‘rolar  davrida  jadidchilik  ko‘pincha  bir  tomonlama  talqin 
qilindi,  uning  g‘oya  va  maqsadlarini  soxtalashtirish  va  hatto
60

---

uni  millatchilik harakati  deb  baholash hollari  ham boldi.  Mus- 
taqillikka  erishilgandan  so‘ng  bu  harakatni  xolisona  va  ilmiy 
nuqtayi  nazardan  tadqiq  qilish  imkoniyati  tug‘ildi.  Jadidchilik 
harakatining yirik  namoyandalari  Turkistonda  mustaqillik,  mil­
liy  taraqqiyot  uchun,  xalqning  manfaatlari  uchun  kurash  olib 
bordilar.  Jadidchilik  harakatining  muhim  xususiyati  uni  milliy- 
ozodlik harakati va Turkistonda milliy burjuaziyani vujudga keli­
shi bilan chambarchas bogliqligi  edi.
0 ‘sha  davrda jadidchilik  harakatining  qator vakillari  yetishib 
chiqdi.  Bular Munavvar qori, Avloniy,  Behbudiy,  Fitrat,  ChoTpon 
va boshqalardir.
Mahmudxo'ja  Behbudiy  (1875—1919) jadidchilik  harakatining 
asoschilaridan  biri  bolib,  yangi  maktablar  qurish,  yosh  avlodni 
mustaqillik  ruhida  tarbiyalash,  ularni  ilmli  qilish,  ma’rifat  va 
taraqqiyot  uchun  kurashga  katta  hissa  qo‘shgan  mutafakkirdir. 
Behbudiy yangi maktablar uchun «Risolayi asbobi savod»,  «Riso- 
layi jug‘roflyai  umroniy»,  «Kitobat  ul-atfol»,  «Amaliyoti  islom», 
«Risolai jug‘rofiyai  rusiy»  va  boshqa  darsliklarni  yozadi.  Uning 
asosiy  asari  «Padarkush»  dramasidir.  Bulardan  tashqari,  Beh­
budiy ko‘plab publitsistik maqolalar yozdi,  matbuotda xizmat qil- 
di, nashr ishlari bilan mashg‘ul boldi.  Uning maqolalarida millat 
va  Vatan  taqdiri,  mustaqillik  g‘oyasi,  axloq  va  ta’lim-tarbiya  va 
boshqa masalalar o‘rin olgan.
Jadidchilik harakatining yirik namoyandalaridan biri Abdulla 
Avloniydir  (1878—1934).  U  pedagogik  faoliyat  va  badiiy  ijodni 
qo‘shib olib bordi. Avloniy ochgan maktablarda dunyoviy fanlarni 
bolalarga o‘qitish yolga qo‘yildi.  Mutafakkir «Ikkinchi muallim», 
«Birinchi  muallim»,  «Alifbedan  so‘nggi  o‘quv  kitobi»  kabi  dars­
liklarni  yaratdi.  Ayniqsa,  olimning  «Turkiy  guliston  yoxud  ax­
loq»  darsligi bolalar dunyoqarashi,  milliy  ongi va  mafkurasining 
shakllanishida muhim ahamiyatga ega boldi. Unda bolalarga ilm- 
fan  sirlarini  o‘rgatish,  yaxshi  xulq-odob  qoidalarini  singdirish, 
Turkiston  xalqini  asriy  qoloqlikdan  qutqarish  yollari,  iqtisod, 
tadbirkorlikni  rivojlantirish,  mamlakatni xon tashyo qaramligidan 
xalos  etish,  ma’rifat  va  ma’naviyatni  yuksaltirish  masalalari  yo- 
ritilgan.  Avloniy «Advokatlik osonmi»,  «Biz va Siz»,  «Portugaliya
61

---

inqilobi»,  «Ikki  sevgi»  va  boshqa  dramatik  asarlar  yozib,  o‘zbek 
teatri va dramaturgiyasi rivojiga munosib hissa qo‘shdi.