Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

0 ‘zbekiston hududidagi  qadimgi  falsafiy  qarashlar.  Zardushtiy-
 
lik ta’limoti. 
Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII  asrlari- 
gacha  bolgan  davr  mahsuli  bolgan  diniy-falsafiy  ta’limotlardan 
biri  zardushtiylikdir.  Bu  ta’limotga  Zardusht  asos  solgan  bolib, 
Sharq va  G ‘arbda  Zaratushtra,  Zaroastr  nomlari  bilan mashhur- 
dir.  Manbalarga  ko‘ra,  Zardusht  eramizdan  avvalgi  VI  asrning 
birinchi  yarmida  yashagan.  Lekin  uning  tarixiy  yoki  afsonaviy 
shaxs  ekanligi haqida  aniq bir to‘xtamga kelingani yo‘q.  U  o‘zini 
payg‘ambar  deb  e’lon  qilgan.  Lekin  uning  payg‘ambarligi  ilohiy 
kitoblarda o‘z tasdiglni topmagan.
Keyingi 
yillarda 
olib 
borilgan 
tadqiqotlar 
shuni 
ko‘rsatmoqdaki,  bu  ta ’lim ot  Vatanimiz  hududida,  xususan, 
Xorazm  zam inida  paydo  bolgan.  Zardushtiylikning  bosh  k i­
tobi  «Avesto»dir.  Unda  qadimgi  xalqlarning  dunyo  to‘g‘risidagi 
tasavvurlari,  o‘ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks  etgan.  Unda 
olamning azaliy qaram a-qarshi kuchlari  — yaxshilik va yomon­
lik,  yoruglik  va  zulm at,  issiqlik  va  sovuqlik,  hayot  va  o lim  
borasidagi  qarashlar  o‘z  ifodasini  topgan.  «Avesto»da,  Shu­
ningdek,  tabiat falsafasi,  tarix,  etika,  tibbiyotga oid m a’lumotlar 
ham  berilgan.
Falsafa  tarixida  makedoniyalik  Shox  Filippning  o‘g li  Alek­
sandr (eski o‘zbek tilida Iskandar deyilgan) istilosi va Grek-Baqtri- 
ya  davri  falsafasi  ham   xalqimizning  taraqqiyot  tarixida  muhim 
o‘rin  tutgan.  Manbalarda  Aleksandr  «Avesto»ning  ko'pgina  qis- 
m ini  yondirib  yuborgani  haqida  ma’lumotlar  bor.  Bugungi  kun- 
gacha  ham  ayrim  tarixchilar  Aleksandr  «Avesto»ning  tilini  bil- 
magani,  uni o‘qiy olmagani sababli bu kitobning  qadr-qimmatini 
tushunmagan  va  uni  yoqish  to‘g‘risida  ko‘rsatma  bergan,  degan 
fikrlarni  bayon  etadilar.  Aslida  unday  emas.  Bu  —  tarixiy  haqi- 
qatni,  garchand  u  kimlar  uchundir  achchiq  va  kimlar  uchundir 
ibratli  bolsa-da,  xaspo‘shlashga  urinishdan  boshqa  narsa  emas. 
Negaki,  Aleksandr  o‘z  zamonida  fanlarning  otasi  deb  nom  ol­
gan falsafani fan darajasiga kolargan, buyuk donishmand sifatida 
yetti  iqlimda tan  olingan Arastudan ta’lim  olgan  edi.  Binobatm, 
Aleksandrni  savodsiz,  kitobning  qadrini  tushunmaydigan  kimsa 
deb ta ’riflash tarix haqiqatiga to‘g‘ri kelmaydi.
35

---

To‘g‘ri,  u  «Avesto»ni  o‘tda  kuydirgan  bolishi  mumkin.  Le­
kin buni  kitobning  qadrini  tushunmagani  uchunmas,  balki  yerli 
xalqlarni  birlashishga  da’vat  etib  turuvchi,  ular  e’tiqod  qo‘ygan 
milliy  g‘oyalar  timsoli  bolgan  va  o‘z  saltanatiga  qarshi  mutta­
sil  kurash  olib  boruvchi  vatanparvarlarni  tarbiyalaydigan  manba 
ekanini  nazarda  tutib,  shu  ishni  amalga  oshirgan.  U,  yuqorida 
ta ’kidlanganidek,  mazkur kitob  omon  tursa,  u  ushbu  zamin  far- 
zandlari uchun o‘zlikni anglash, binobarin,  kuch-qudrat manbayi 
b o lib  qolaverishini  nihoyatda  yaxshi  tushungan.  Aleksandrdan 
keyin yashagan  Rim  imperatorlari ham  Misr va Vizantiyaga qar­
shi  urush  qilib,  yahudiylarning  yerini  bosib  olganida  tub  aholi- 
ning  madaniy boyliklarini yo‘q  qilgani,  «Zabur»  va  «Tavrot»ning 
qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi misolning ta- 
sodifiy emasligidan dalolat beradi.
Umuman,  har  qanday  sharoitda  ham   istilochilarning  birin­
chi  ishi  xalq  va  millatlarni  zo‘rlik  bilan  bosib  olish,  boylikla­
rini talash bolsa,  keyingi  asosiy faoliyati  —  millatni  o‘z tarixi va 
an’analaridan  uzib  qo'yish,  madaniy  merosini  talon-taroj  qilish, 
uning  m a’naviyatini  yo‘qotishdan  iborat  boladi.  Tarixning  bu 
achchiq  sabogl  mustamlakadan  ozod  bolgan,  o‘z  mustaqilligini 
saqlab  qolish  va  mustahkamlashga  intiladigan  har  qanday  xalq 
taraqqiyoti uchun eng  muhim xulosa b o lib   xizmat qiladi.
Markaziy Osiyoda buddaviylik ham o‘z o‘rniga ega. U diniy-fal­
safiy ta’limot  sifatida qadimgi  Hindistonda  eramizdan  awalgi VI 
asrning  oxiri va V asr boshlarida vujudga kelgan.  U  jahonda keng 
tarqalgan dinlardan biridir.  Bu ta’limotga asos solgan donishmand 
Sidharta urugldan  chiqqan  Gautama  hisoblanadi.  Keyinchalik u 
«Budda»,  ya’ni  nurlangan  degan  laqabga  ega  bolgan.  Buddaviy­
lik Islomga qadar 0 ‘rta  Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar orasida 
mavqe jihatidan juda katta o‘rin tutadi.  Bu ta’limot  0 ‘rta Osiyoga 
eramizdan  awalgi  И—I  asrlarda  kirib  kelgan.  Tarixiy manbalarga 
ko‘ra,  uni  Toharistonga  balxlik  savdogarlar  olib  kelishgan.  Ku- 
shonlar davrida buddaviylik  dini hukmron  dinga aylangan  edi.
Buddaviylikning  0 ‘zbekiston  va  Hindiston  xalqi  o‘rtasida  o‘z 
davrida  ma’naviy  ko‘prik b o lib  xizmat  qilganligi  aniq.  Xalqlari- 
miz  orasidagi  do‘stlik va birodarlikning  ildizlari ham  o‘sha davr-
36

---

ga  borib  taqaladi  va  bugungi  kunda  aksariyat  kishilar,  ayniqsa, 
yoshlarimizning hind xalqi,  uning madaniyati va san’atiga qiziqi- 
shi tasodifiy emas.
Moniy  ta ’limoti  yurtim izda  buddaviylikdan  keyin  keng 
tarqalgan  edi.  U  zardushtiylik  va  xristianlikning  sintezlashuvi 
natijasida vujudga kelgan.  Moniy fors va arab  tillarida bir  necha 
risolalar  yozgan.  Lekin  ular  bizgacha  yetib  kelmagan.  Moniy 
hatto  «Moniylik  yozuvi»  nomli  alifbo  ham   tuzgan.  Uning 
ta’limoticha,  hayotda  dastavval  nur  dunyosi  -   yaxshilik  va 
zulm at dunyosi- yovuzlik bolgan.  U lar o‘rtasida abadiy kurash 
boradi,  inson  ikki  unsur  (ruh  —  nur  farzandi,  jism  —  zulmat 
mahsuli)dan  iborat.  Moniylik  xalq  ommasi  m anfaatlarini  hi- 
moya  qiluvchi  ta ’limot  b olgani  sababli  hukm ron  mafkura  qar- 
shiligiga  duch kelgan.
Moniylik ta’limoti asosida Mazdak ta ’limoti yuzaga kelgan.  U 
eramizning  V—VI  asrlarida  keng  tarqalgan  edi.  Uning  asoschisi 
Mazdak (470-529-yillar)  bolgan.  Mazdak va uning maslakdosh- 
lari  o‘z  qarashlarida  xalq  ommasiga  suyangan.  Xalqning  ozod­
lik,  erkinlik,  hurlik yolida  olib borgan harakatlariga rahnamolik 
qilgani  uchun  tez  fursatda  ularning  maslakdoshlari,  izdoshlari 
ko‘payib  ketgan.  Mazdakiylik  ijtimoiy  tengsizlikni bartaraf etish 
yolida  kurashga  da’vat  etuvchi  mafkura  sifatida  xizmat  qilgan. 
Unda  asosiy  yovuzlik-boylikka  hirs  qo‘yish  va  o‘ta  kambag‘allik 
qoralanadi.  Bu insonparvar harakatdan cho‘chigan shox  Mazdak- 
ni  turli hiylalar bilan  olim ga  mahkum  etadi.  Mazdakiylar  hara­
kati,  eramizning  VI  asrida  bostirilganiga  qaramay,  turli  mam ­
lakatlarda muayyan  darajada davom etgan.
Markaziy Osiyoda vujudga kelgan qadimgi falsafiy ta’limotlar, 
ular ilgari surgan g‘oyalar bugungi kunda ham muhim ahamiyatga 
ega.  Vatanimizning  o‘sha  davrda  shakllangan va  rivojlangan  boy 
madaniyati,  milliy m a’naviyatimiz,  falsafamiz jahon sivilizatsiya- 
siga  katta ta’sir  ko‘rsatgan.  Afsuski,  Vatanimizning  ana  shu  davr 
tarixi  nihoyatda  kam  o‘rganilgan.  Bu  davrga  oid  manbalarning 
aksariyati esa yo'q  qilib yuborilgan.  Bu vayronkorlikning boshida 
miloddan  avval  makedoniyalik  Aleksandr  turgan  bolsa,  mam- 
lakatimizni  zabt  etgan keyingi bosqinchilar ham  ana  shu  yoldan
37

---

borgan.  Ular xalq ongidan mustaqillik va erkin hayot to‘g‘risidagi 
maqsad-muddaolarni  butunlay  yo‘qotib  yuborishga  urinishgan. 
Buning  natijasida  ma’naviy  qashshoq va tarixiy xotirasiz  kishilar 
tarbiyalanishi  lozim  edi.  Bosqinchilar  Movarounnahrda  niho­
yatda  boy  madaniyat  shakllanganini  e’tirof etgan.  Ammo  uning 
bosqinchilik g‘oyalariga mos kelmaydigan juda ko‘p namunalarini 
ayovsiz yo‘q qilishgan.