Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I


  Morris  R.Cohen  Ernest  Nagelan  introduction  to  logic  and  scientific



Download 9,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet140/332
Sana02.01.2022
Hajmi9,04 Mb.
#309650
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   ...   332
Bog'liq
13 Falsafa asoslari

1  Morris  R.Cohen  Ernest  Nagelan  introduction  to  logic  and  scientific
 
method New  Dehli.  2007.  Restall  G.  Logic.  An  introduction.  Published in the
 
Taylor &  Francis  e-Libraiy,  2006.
221


mulohaza  ko‘rinishida  fikr  yuritishi,  uning  tushunchalar  olami 
keyin shakllanishi bilan asoslanadi.  Shuningdek,  faqat mulohaza- 
largina «chin», «yolg‘on» qiymatlariga ega boladi. Tushunchalarga 
esa bunday qiymatni berib bolmaydi.  Masalan,  «yolbars yirtqich 
hayvon» mulohazasini «chin» deb baholaymiz.  «Yo‘lbars» tushun- 
chasini  esa  «chin»  yoki  «yolg‘on»  deb  ayta  olmaymiz,  Chunki 
unda biror fikr tasdiqlanmagan ham,  inkor qilinmagan ham.
Demak,  mulohaza chin yoki yolg‘on bo‘lishi  mumkin bolgan 
fikr  yuritish  shaklidir.  Uning  asosiy  vazifasi  narsa  bilan  uning 
xususiyati,  ular  o‘rtasidagi  munosabatlarni  ko‘rsatishdir.  Ana 
shuning uchun ham u  doimo  tasdiq yoki inkor shakldagi fikrdan 
iborat  boladi.  Fikr  yuritish  jarayonida  biz  predmet  va  hodisa- 
larning  tashqi  xususiyatlari  bilan  birga  ularning  ichki,  zaruriy 
boglanishlarini hamda munosabatlarini bilib boramiz.  Bilimlari- 
miz  turlicha  bolgani  uchun  ularni  ifodalaydigan  mulohazalar 
ham  har  xil  boladi.  Ba’zi  mulohazalarda  aniq,  tekshirilgan  bi- 
limlar  ifodalansa,  boshqalarida belgining  predmetga  xosligi  tax- 
min qilinadi,  ya’ni noaniq bilimlar ifodalanadi.
Mulohazalar voqelikka  mos  kelish  darajasiga  ko‘ra  chin,  xato 
va  noaniq (ehtimol,  taxminiy)  boladi.  Chinligi isbotlangan fikr­
ni  chin  deb  ta'sdiqlovchi  mulohaza  chin  boladi.  Yolg‘onligi  is­
botlangan  fikrni yolg‘on deb tasdiqlovchi mulohaza  chin boladi. 
Chinligi  isbotlangan  fikrni  yolg‘on  deb  tasdiqlovchi  mulohaza 
yolg‘on boladi. Yolg‘onligi isbotlangan fikrni chin deb tasdiqlov­
chi  mulohaza yolg‘on boladi.  Ayni vaqtda  chinligini  ham,  xato- 
ligini ham aniqlab bolmaydigan mulohazalar — noaniq boladi.
Mulohazalar  tilda  gaplar  orqali  ifodalanadi.  Mulohaza  man­
tiqiy  kategoriya bolsa,  gap  grammatik  kategoriyadir.  Mulohaza­
lar,  asosan,  darak gap orqali ifodalanadi.  Faqat darak gaplardagi- 
na fikr tasdiq yoki inkor shaklda boladi va ular chin yoki yolg‘on 
qiymatlari bo‘yicha aniqlanadi.
Masalan,  «Til  insonlar  o‘rtasidagi  muloqot  vositasidir»,  «Hi- 
yonatkorlarning hech biri vijdonli  emas»  kabi  gaplar mulohazani 
ifoda  qiladi.  Demak,  mulohaza  —  predmetga  ma’lum  bir  belgi­
ning  (xossaning,  munosabatning)  xos  yoki  xos  emasligini  ifo- 
dalovchi tafakkur shaklidir.
222


Mulohaza  tarkibida  mantiqiy  ega va  mantiqiy  kesimni  ajratib 
ko‘rsatish  mumkin.  Mantiqiy  ega  -fik r  qilinayotgan  predmet  va 
hodisani  bildiradi  va  fanda  subyekt  degan  termin  bilan  ifodala- 
nadi (simvolik belgisi — S).  Mantiqiy kesim predmet xususiyatini, 
munosabatini bildiradi va fanda predikat  degan termin bilan ifo- 
dalanadi  (simvolik belgisi  — P).  Mulohazaning  subyekt va predi- 
kati uning terminlari deb ataladi. Mulohazaning uchinchi zaruriy 
elementi  mantiqiy  bog‘lamadir.  U  subyekt  va  predikatni  bir-biri 
bilan  boglaydi,  natijada  mulohaza  hosil  bo‘ladi.  Mulohazaning 
simvolik ifodalanishi:
S  — P  (tasdiq mulohaza),  S  — P emas  (inkor mulohaza) 
Mulohazalar tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab  boladi. 
Oddiy  mulohaza  tarkibidan  yana  bir  mulohazani  ajratib 
bolmaydigan  mulohazadir  yoki  bir  subyekt  va  bir  predikatdan 
tashkil topgan mulohazadir.
Tarkibidan ikki yoki undan ortiq mulohazani ajratish mumkin 
bolgan mulohaza murakkab mulohaza deyiladi.  Masalan, «Man­
tiq  ilmini  o‘rganish  to‘g‘ri  fikrlash  madaniyatini  shakllantiradi», 
degan  fikr  oddiy  mulohazani  ifodalaydi.  «Mantiq  ilmi  tafakkur 
shakllari va qonunlarini o‘rganadi»  — bu murakkab mulohazadir.
Oddiy  mulohazalar  ikki  tamoyilga,  ya’ni  miqdori  va  sifatiga 
ko‘ra tasniflanadi.  1-tamoyil.  Miqdoriga ko‘ra oddiy mulohazalar 
yakka,  umumiy va juziy boladi.
Oddiy  mulohazalarni 
tasniflashning 
ikkinchi  tamoyi- 
li  bu  ularning  sifatidir,  ya’ni  tasdiq  yoki  inkor  mazmunga  ega 
bolishidir.  Mulohazaning  sifatini  mantiqiy  boglama  belgilaydi. 
«Hamma  ilonlar zaharlidir»  mulohazasining  predikatida  subyekt 
haqidagi  fikr  tasdiqlanadi.  Bunday  mulohaza  tasdiqlovchi  deyi­
ladi.  «Hech  bir  riyo  amal  maqbul  emas»  mulohazasida  subyekt 
haqida nimadir inkor qilinadi.  Bu  inkor mulohaza deyiladi.  Mu­
lohazalarning  to‘g‘ri  yoki  noto‘g‘riligini  aniqlashda  va  ularni 
mantiqiy  tahlil  qilishda  oddiy  mulohazalarning  miqdor va  sifati 
bo‘yicha birlashgan klassiflkatsiyasi  (asosiy turlari)dan foydalani- 
ladi.  Ular quyidagilardan iborat:

Download 9,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   ...   332




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish