Mexanik kuchlanish

Mexanik kuchlanish - deformatsiyalangan (siqilgan, choʻzilgan va boshqalar) qattiq jism koʻndalang kesimining yuza birligiga toʻgʻri keladigan elastiklik kuchi. Ushbu S = —i£- tenglik bilan ifodalanadi, bunda Gʻe1 — elastiklik kuchi, S— yuza. Deformatsiyalanish jarayonida qattiq jismni tashkil etuvchi zarralar — atom va molekulalarning maʼlum qismi bir-birlariga nisbatan siljiydi. Bunday siljishga qattiq jism tarkibidagi zaryadlangan zarralar orasidagi elektromagnit kuchlari qarshilik koʻrsatadi. Natijada deformatsilanayotgan qattiq jismda miqdor jihatdan tashqi qoʻyilgan kuchga teng , unga qaramaqarshi yoʻnalgan ichki kuch — elastiklik kuchi vujudga keladi. Xususiy holda bir tomonlama choʻzilish (yoki siqilish)dan iborat de-formatsiyalar uchun Mexanik kuchlanish 8 ning nisbiy uzayish ye ga bogʻliqligi Guk qonuni orqali bunday ifodalanadi: 5 = Yeye, bunda Ye ~ oʻzgarmas kattalik; u deformatsiyalanayotgan sterjenning materialiga va fizik holatiga bogʻliq. Tajribalar 8 ning ye ga chiziqli bogʻlanishi faqat elastik deformatsiyaning kichik qiymatlarida aniq bajarilishini koʻrsatadi.
Nisbiy uzayishning nisbatan katta qiymatlarida va, ayniqsa, noelastik deformatsiya vujudga kelganida chiziqli boglanishdan chetlanishi kuzatiladi. Rasmda polipropilen sterjenning temperaturasi 245 K ga teng boʻlgan holati uchun Mexanik kuchlanish bilan nisbiy uzayish orasidagi bogʻlanish grafigi keltirilgan. Bu bogʻlanishni uch qismga boʻlish mumkin: 0 dan a gacha boʻlgan qismda chiziqli bogʻlanish toʻla bajariladi, bunda nisbiy uzayish bir necha foizdan oshmaydi, a dan ʼ gacha oraliqda chiziqli bogʻlanishdan chetlashish kuzatiladi, ammo bunda ham yuqori elastik deformatsiya sodir boʻlib, nisbiy uzayish bir necha yuz foizga yetib boradi. Bogʻlanishning dan keyingi qismida esa sterjen uziladi. Kuzatilayotgan jismdagi Mexanik kuchlanish faqat shu jismga boshqa jismlarning bevosita taʼsiri natijasidagina emas, balki traning oʻzgarishi, elektr yoki magnit maydoni taʼsiri, jismning bir fazadan ikkinchi fazaga utishi va boshqa tufayli vujudga kelishi mumkin.^[1]

Harakati (yoki muvozanat holati) tekshirilayotgan moddiy nuqtalar yoki jismlar sistemasini, mexanik sistema deb ataladi. Agar mexanik sistemani tashkil etuvchi nuqta (jism)larning o’zaro ta’sirlari mavjud bo’lsa, u holda har bir nuqta (jism)ning holati, qolgan barcha nuqta (jism)larning holatiga uzviy bog’liq bo’ladi. Bunga klassik misol tarzida quyosh sistemasini olishimiz mumkin bo’lib, undagi barcha jismlar (Quyosh, planetalar va kometalar) o’zaro tortilish kuchlari orqali bog’langanlar.

274shakl.

Mexanik sistemaga ta’sir etuvchi-aktiv kuchlar va _k-reaktsiya kuchlarini, -tashqi va -ichki kuchlarga ajratib yuboramiz (bu erdagi e - exterior, tashqi va i -interior, ichki so’zlarning birinchi harflaridan iborat). Berilgan mexanik sistemaga kirmagan jismlarning sistema nuqtalariga ta’sir kuchlari, tashqi kuchlar deb ataladi. Sistemani tashkil etuvchi nuqta yoki jismlarning o’zaro ta’sir kuchlari ichki kuchlar deb ataladi. Bunday ajratishlik shartli bo’lib, mexanik sistemani tanlab olishimizga bog’liq bo’ladi. Masalan, agar Quyosh sistemasini tanlab olsak, u holda er bilan Quyoshning o’zaro tortilish kuchlari ichki kuchlar hisoblanadi; agar er bilan Oyni bitta sistema deb qabul qilsak, Quyoshning tortilish kuchi endi tashqi kuch hisoblanadi. Ichki kuchlar quyidagi xossalarga ega bo’ladilar:

1. Mexanik sistemaning barcha ichki kuchlarining geometrik yig’indisi (bosh vektori) nolga teng bo’ladi. Dinamikaning uchinchi qonuniga asosan, ixtiyoriy olingan ikkita nuqtaning (274 shakl) o’zaro ta’sir va aks ta’sir kuchlari, bir to’g’ri chiziqda yotib, son qiymatlari teng, yo’nalishlari esa qarama-qarshi bo’ladi, shu sababli ,-larning geometrik yig’indisi nolga teng bo’ladi. Xuddi shunday natijani ixtiyoriy olingan har bir ikkita nuqta uchun yozishimiz mumkin, demak: =0

2. Mexanik sistemaning barcha ichki kuchlarining ixtiyoriy markazga yoki o’qqa nisbatan olingan momentlarining yig’indisi (bosh momenti) nolga teng bo’ladi. Haqiqatdan ham, 274 shakldan ko’rinib turibdiki, agar ixtiyoriy olingan O nuqtaga nisbatan momentlarning yig’indisi m_O()Hm_O()h0 bo’ladi. Xuddi shunday natijani ixtiyoriy o’qqa nisbatan olingan momentlar uchun ham isbot qilish mumkin, shu sababli mexanik sistema uchun; _O()=0 yoki _x()=0

Lekin yuqoridagilarga asosan, ichki kuchlar o’zaro muvozanatlashib, mexanik sistemaning harakatiga ta’sir qilmas ekan deb hisoblamaslik lozim, chunki bu kuchlar sistemaning turli nuqtalariga qo’yilgan bo’lib, shu nuqtalarning nisbiy harakatlariga ta’sir qilishi mumkin. Agar sistema absolyut qattiq jismdan iborat bo’lsa, u holda ichki kuchlarning yig’indisi o’zaro muvozanatlashgan bo’ladi.

IBROXIM DOMLA DARSI

17-MAVZU: Ma`lumotlar bazasini klassifikatsiyalash. Ma`limotlarni fizik va mantiqiy tavsifi. Уч босқичли архитектура.
REJA

1. 
   Ma’lumotlar bazasini sinflarga ajratish.
   
2. 
   Ma’lumotlarni fizik va mantiqiy tavsifi.
   
3. 
   Ma’lumotlar bazasini uch bosqichli arxitekturasi.
   
4. 
   Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini tashkil etuvchilari.
   

Ma’lumotlar bazasini sinflarga ajratish
Ob’ektlarni sinflarga ajratish deyilganda, barcha ob’ektlar to‘plamini birorta norasmiy belgi bo‘yicha qism to‘plamlarga ajratish tushuniladi. MBni ko‘pligini hisobga olib uni sinflarga ajratish belgilari xilma – xil. Hozirgi kunda MBni quyidagi sinflari ko‘p qo`llaniladi:

1. 
   MB ma’lumotlarni tasvirlash shakliga qarab: video, audio, multimedia guruxlariga ajratish mumkin.
   
2. 
   Video MB ma’lumotlarini ko‘rinishiga qarab o‘z navbatida matnli va grafik tasvirli bo‘ladi.
   
3. 
   Matnli MB ma’lumotlarni strukturalashganiga qarab strukturalashgan, qisman strukturalashgan va strukturalashmagan MB ga bo‘linadi.
   

Strukturalashgan MB o‘z navbatida ma’lumotlarni modeliga qarab: ierarxik, tarmoqli, relyasion, ob’ektli relyasion, ob’ektga yo‘naltirilgan MBga bo‘linadi. Bundan tashqari strukturalashgan MBlari statik va dinamik shuningdek, markazlashgan va taqsimlangan MBga bo‘linadi. MBni foydalanuvchilar soniga qarab: bitta va ko‘p foydalanuvchili MBga bo‘linadi.
MBni logik(mantiqiy) va fizik tasvirlash.
Ma’lumotlarni tavsirlash va ular orasidagi munosabat aloqalar o‘rnatish 2 xil bo‘ladi:

• 
  Logik yoki mantiqiy;
  
• 
  Fizik;
  
• 
  Fizik tasvirlashda ma’lumotlar mashinani tashqi xotirasida saqlashi bilan farqlanadi.
  
• 
  Mantiqiy tasvirlashda esa amaliy dasturchi yoki foydalanuvchi tomonidan ma’lumotlarni tasvirlash ko‘rinishi tushuniladi.
  

Ma’lumotlar bazasini uch bosqichli arxitekturasi.

Dastur vositalariga translyatorlar va MBga ma`lumotlarni kiritadigan, qayta ishlaydigan, saqlaydigan, takomillashtiradigan, testdan o`tkazadigan, ma`lumotlarni kiritish chiqarishni ta`minlaydigan boshqarish tizimlari kiradi.Asosiy dasturlash tillari sifatida Delphi, C, C++ va boshqa shu kabi dasturlash tillari ishlatiladi.

MBBT ni paydo bo‘lish tarixida 3 ta til qo‘shilib ishlatilgan:

• 
  Ma’lumotlarni tavsiflash tili – MTT (YAOD). Uni yordamida MB jadvallarini strukturalari quriladi
  
• 
  Ma’lumotlar bilan ishlaydigan til – MIT (YAMD). Bu til MBsini ma’lumotlar bilan to‘ldirish va uni tiklash amallarni (olib tashlash, takomillashtirish va b.) bajarishda ishlatiladi.
  
• 
  So‘rovlar tili – YAZ. Bu til yordamida qidirish mezonlari asosida kerakli axborotlarni topish va ularni chiqarish uchun hizmat qiladi.
  

Hozirgi kunda barcha aytilgan tillarni vazifasini SQL tili bajaradi.

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini tashkil etuvchilari

Zamonaviy MBBT til vositalari tarkibiga quydagilar kiradi:

• 
  Ma`lumotlarni yoritish tili – ma`lumotlarni mantiqiy strukturasini yoritishga mo`ljallangan;
  
• 
  Ma`lumotlarni qayta ishlash tili – ma`lumotlar ustida asosiy kiritish, o`zgartirish va tanlash operatsiyalarini bajarilishini ta`minlash;
  
• 
  Strukturalangan so`rovlar tili (SQL – Structured Query Language). MB strukturasini boshqarish, ma`lumotlarni boshqarish va qayta ishlashni ta`minlash;
  
• 
  Namuna bo`yicha so`rovlar tili (QBE – Query By Example). MB uchun so`rovlarni vizual yaratishni ta`minlash.
  

MBBT dan ikki gurux shaxslari foydalanadi:

1. 
   Chekli yoki oddiy foydalanuvchilar;
   
2. 
   MB administratori;
   

MB administratorini xizmat doirasiga quyidagi vazifalar kiradi:

• 
  Predmet soxani tahlili va foydalanuvchilar va axborotni o‘rnini aniqlash;
  
• 
  Ma’lumotlarni tuzilishini loyihalash va ularni takomillashtirish;
  
• 
  Qo‘yilgan topshiriqlar va ma’lumotl arni bir butunligini ta’minlash;
  
• 
  MB ni yuklash va yuritish;
  
• 
  Ma’lumotlarni himoya qilish;
  
• 
  MB ni tiklashni ta’minlab berish;
  
• 
  MB ga murojaatlarni yiqish va statistik qayta ishlab berish;
  
• 
  MB ga ko‘p foydalanuvchilar rejimida ishlaganda, ma’lumotlarni o‘chib ketishidan ximoya qilish;
  
• 
  Texnik vositalar nosoz bo‘lib ishdan chiqqanda, ma’lumotlarni saqlash va qayta tiklash ishlarini bajarish;