Mеvalar, ularning tuzilishi va хilma-хilligi. Mevalarning klassifikasiyasi. Urug‘ va mevalarning tarqalishini, о‘ziga xos moslanishlari. Reja

Lizikarp mevalar. Lizikarp mevalarning markazida ustuncha mavjudligi bilan xarakterlanadi. Bu tipdagi mevalar sinkarp tipidagi kо‘sak mevalardan kelib chiqqan. Chinniguldoshlar vakillarining mevalari haqiqiy lizikarp kо‘sakdir. Lizikarp mevalar tо‘liq ochilmaydigan, pallalari bilan emas, balki tishchalar bilan ochiladigan meva. Tishchalar soni mevabarglar soniga teng keladi yoki ikki baravar kо‘p bо‘ladi. Kо‘pincha bir urug‘li lizikarp mevalar uchraydi (chinniguldoshlar, shо‘rodoshlar va boshqa oila vakillari).
Tо‘p mevalar. Bitta tо‘pguldagi ayrim gullardan hosil bо‘lgan mevalar qо‘shilib tо‘pmevani hosil qiladi. Masalan, tutning tо‘p mevasi qо‘shilib о‘sgan mevalardan tashkil topgan. Agar gullarning tо‘pgulda ochilishi (birin-ketin) uzoq bо‘lsa, mevalar pishayotganida tо‘kilsa, tо‘pmevalar hosil bо‘lmaydi.
Ananas mevasida tо‘pgulning asosiy о‘q qismi kо‘p sonli tuguncha va qoplovchi barglar asosi bilan qо‘shilib yumshoq tо‘qima hosil qiladi. Tо‘p mevaning uchki qismida kо‘p sonli barglarga ega bо‘lgan novda bо‘ladi.
Geterokarpiya va geterospermiy. Bitta о‘simlikda yoki bitta tо‘pmevada turlicha meva va urug‘larning hosil bо‘lishiga geterokarpiya va geterospermiya deyiladi. Masalan, Spergularia о‘simligining bitta kо‘sagida ham qanotli, ham qanotsiz urug‘lar yetiladi.
Geterospermiyaning asosiy xillaridan biri urug‘larining fiziologik turli-tumanligidadir. Masalan, urug‘larning ba’zilari tez unadi, ba’zilari kech unadi, ba’zilari esa umuman unmaydi.
Meva va urug‘lar tabiatda juda xilma-xil usullarda: shamol (anemoxoriya), suv (gidroxoriya), hayvonlar (zooxoriya) va odamlar (antropoxoriya), qushlar (ornitoxoriya), chumolilar (mirmekoxoriya) yordamida tarqaladi.
Meva va urug‘lar tarqalishini yengillishtirish uchun turli moslamalar paydo bо‘lgan. Juda mayda urug‘lar kuchsiz shamollarda ham uchib tarqaladi. Yirik urug‘larda turli tuklar (shumtol, terak), soyabon kabi о‘simtalar (qoqiо‘t), qanotchalar (qayrag‘och, zarang) paydo bо‘lgan.
Kо‘pchilik quruq va hо‘l mevalar hayvonlar va odamlar yordamida tarqalishga moslashgan. Hayvonlar yordamida tarqaladigan quruq mevalarning tashqi tomonida ilmoqli yopishqoq tikanlar paydo bо‘lgan (yovvoyi sabzi, qariqiz), hо‘l mevalar urug‘larining pо‘stida qalin toshsimon endokarpiy rivojlangan bо‘lib, hayvonlar oshqozonida erib ketishdan saqlaydi.
Meva va urug‘larning ahamiyati
Meva va urug‘lar tarkibida oqsil, yog‘, uglevodlar va turli vitaminlarni saqlashi bilan oziq-ovqat sifatida istemol qilinadi. Turli ichimlik suvlarini tayyorlashda, dori-darmon sifatida va tuklaridan tо‘qimachilik sanoatida foydalaniladi.

1^ A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.20bob,489bet