|
Yuqori og’ish deb, katta chekka o'lcham bilan nominal o'lcham orasidagi farqga aytiladi aytiladi.
Pastki og’ish deb, kichik chekka o'lcham bilan nominal o'lcham orasidagi farqqa aytiladi. Og'ishlar musbat va manfiy bo'lishlari mumkin. Chizmalarda nominal o'lcham D va f harflarda belgilanadi. Chekka katta o'lchamlar Dmax, chekka kichik o'lchamlar
D max, dmin, haqiqiy o'lchamlar Dx, dx kabi belgilanadi. Yuqori og'ishlar ES, es va pastki og'ishlar esa EI, ei kabi belgilanadi.
Aniqlik kvalitetlari
Har bir mashinadagi turlicha detallar turli xil aniqliklarda tayyorlaniladi. Detallarni tayyorlash aniqlik darajasini normalash kvalitetlar bilan o‘rnatiladi, ya’ni kvalitet – bu buyumning va detallarning tayyorlanish aniqligi darajasidir. Detalning bir kvalitet oralig‘idagi aniqligi faqat nominal o‘lchamga bog‘liq.
Kvalitet detallarni tayyorlash uchun joizliklarni, tutashuv (birikma) aniqliklarini ularni ishlov berish, nazorat qilish usullarini va ularga mos keluvchi asbob uskunalarni aniqlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi detallarni o‘tqazishning yagona tizimi (JO‘YAT) – asosan va ГОСТ 25346-82 bo‘yicha silliq silindrik birikmalar uchun 19 kvalitetlar o‘rnatilgan.
Kvalitetlar tutashuvchi va tutashmaydigan o‘lchamlar joizliklarini va kalibrlar joizliklarini ham o‘z ichiga oladi. Kvalitetlarning qo‘llanilishi sohalari qat’iy chegaralanmagan bo‘lsada lekin, qat’iy quyidagidek foydalaniladi.
IT 01- IT namuna nazorat o‘lchov asboblari joizliklari uchun;
IT 2-IT 5 - kalibrlar va muxim aniqlikdagi detallar uchun joizliklar;
IT 6-IT 12 - nisbatan aniq birikmalar uchun joizliklar;
IT 13-IT 17-kam aniqlikdagi birikma o‘lchamlari va kam aniqlikdagi birikma o‘lchamlari uchun joizliklar.
Har bir kvalitetga turli xildagi ishlov berish usullari bilan erishiladi, lekin bularning orasidan odatda detalni tayyorlash texnologik jarayoni va iqtisodiy jixatdan tannarxi eng kam bo‘lgani tanlanadi.
Mashinasozlikda detallarni yakunlovchi ishlov berish uchun eng ko‘p tarqalgan IT 6, IT 7 lar.
Joizlik birligi
Joizliklar tizimini qurish uchun i joizlik birligi belgilangan bo‘lib, u joizlik bilan buyumning nominal o‘lchami o‘rtasidagi bog‘lanishni belgilaydi va aniqlik o‘lchovi bo‘lib hisoblanadi.
Joizlik birligining hisob-kitobli formulasi amal qiladi va u har bir o‘lcham uchun turlicha bo‘ladi, ya’ni 500 mm gacha bo‘lgan o‘lcham uchun:
(6)
500 mm dan ortiq bo‘lgan o‘lchamlar uchun i = 0.004*D + 2.1
Bunday bog‘liqliklarda D - har bir intervalning chegaraviy o‘lchamlarining o‘rtacha geometrik belgisi - mm da, i - joizlik birligi - mkm da bo‘ladi. Ikkinchi a’zo o‘lchamning kamchiligini hisobga oladi.
Turli maqsaddagi detallar turlicha aniqlik bilan tayyorlanadi, shuning uchun aniqlikning talab qilinadigan darajalarini normalashtirish uchun aniqlik yoki kvalitet darajasi degan tushuncha joriy etiladi. Xar qanday kvalitet uchun joizlik quyidagiga teng bo‘ladi:
T = a*i, (7)
bunda: a - joizlik birliklarining kvalitetga bog‘liq bo‘lgan va nominal o‘lchamga bog‘liq bo‘lmaydigan soni.
JO’YATda jami 19 ta kvalitet nazarda tutilgan bo‘lib, ular 01 dan boshlab 17 gacha tartib raqamlari bilan ifodalanadi.
Kvalitetlarning biri bo‘yicha joizlik lotincha IT harflari va kvalitet raqami bilan ifodalanadi, masalan, IT6, IT12 va hokazo. Kvalitetlar tayyorlash uchun joizlikni va mashinalar detallariga ishlov berish va nazorat qilishning tegishli uslublari va vositalarini belgilaydi.
Ushbu kvalitetlar uchun joizlik birliklari soni tegishlicha quyidagilarga teng bo‘ladi: 6, 10, 16, 25, 40, 64, 100, 160, 250, 400, 640, 1000, 1600.
Bu shuni anglatadiki, bir kvalitetdan boshqasiga, birmuncha dag‘alrog‘iga o‘tishda joizliklar 60 % ga oshadi, har bir 5 ta kvalitetdan keyin joizliklar 10 baravar ko‘payaveradi.
SHunday qilib, kvalitetlar bir xildagi nominal o‘lchamlarning turli aniqligini belgilaydi, detallarga ishlov berishning turlicha usullari esa muayyan iqtisodiy jihatdan erishiladigan aniqlikka ega bo‘ladi, ya’ni konstruktorning kvalitetni (joizlikni) tayinlashi va uning chizmalarda ko‘rsatilishi detallarga ishlov berish texnologiyasini beradi.
Mashinasozlikning hamma tarmoqlarida shu jumladan, aviasozlikda mo‘ljallangan birikmalar (o‘tqazishlar) uchun 6-7 - kvalitetlar, katta oraliqlar va tarangliklar hollarida - 8-10 - kvalitetlar, dag‘al birikmalar uchun - 11-12 - kvalitetlar qo‘llaniladi, boshqalari biriktirilmaydigan elementlar uchun mo‘ljallangan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
