Metrologiya va elektr

 
§3.2. O‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok ko‘prik sxemalarini hisoblash 
3.1 – masala. Induktiv o‘zgartkich manba chastotasi – f = 1 kGs bo‘lgan to‘rt 
yelkali ko‘prik sxemasiga ulangan. Agar ko‘prik – L2 = 0,1 Gn, R2 = 10 Om va R3 
=  R4  holatda  muvozanatlangan  bo‘lsa,  g‘altak  aslligini  aniqlang.  Ko‘prik 
sxemasini chizing. 
                                                      
30
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 32-bet) 

---

43 
 
Yechish. Ko‘prik sxemasi – 3.4 – rasmda keltirilgan. Ko‘prikning muvozanat 
sharti: 
 
 
   
 
 
 
 
 
    
 
   
 
 
 
 
 
             
Masala shartiga ko‘ra: R3=R4; binobarin, Rx=R2=10 Om; 
Lx=L2=0,1 Gn. 
G‘altakning aslligi: 
 
 
 
  
 
 
 
 
                     
  
       
 
3.4 – rasm 
 
Mustaqil yechish uchun masalalar 
3.2.  Muvozanatlanadigan  elektr  ko‘prik  sxemasining  yelka  qarshiliklari  
 
 
            
 
           
 
          bo‘lganda  dioganalidagi  tok  nolga 
teng bo‘ladi. O‘lchanayotgan qarshilik 
 
 
 aniqlansin (3.5-rasm).
31
 
3.3. Ko‘prik sxemasining yelka qarshiliklari (3.5-rasm) 
 
 
            
 
 
         
 
           va   
 
           ga  teng.  Agar  ko‘prikning  manba 
kuchlanishi  15  V  bo‘lsa,  salt  ishlash  rejimida  ko‘prik  dioganalidagi  kuchlanishni 
aniqlang. 
                                                      
31
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 29-bet) 

---

44 
 
 
3.5-rasm. Ko‘prik sxemasi 
3.4.  Qarshiliklarni  yuqori  aniqlikda  o‘lchash  uchun  3.6–rasmda  tasvirlangan 
elektr  ko‘prikdan  foydalaniladi.  Agar  yelka  qarshiliklari 
 
 
             
 
 
          
 
           va  o‘zgaruvchan  qarshilikning  qiymati            
bo‘lsa, 
 
 
  qarshilikni  aniqlang.  Ko‘prik  sxemasi  muvozanatga  kelganda 
harakatlanuvchi kontakt o‘zgaruvchan rezistorning o‘rtasida bo‘ladi.
32
 
 
3.6-rasm. O‘lchash ko‘prigi 
3.5.  Ikki  simli  o‘tkazgichlarning  qisqa  tutashgan  joyini  aniqlash  uchun  3.7–
rasmdagi  ko‘prik  sxema  qo‘llaniladi.  Agar 
 
 
           
 
            
 
 
        bo‘lganda  o‘lchov  asbobi  muvozanatda  bo‘lsa,  o‘lchanayotgan  joyidan 
qanday  masofada  o‘tkazgich  qisqa  tutashgan?  Liniya  kesim  yuzasi  1.5  mm
2
 
bo‘lgan mis simdan yasalgan. 
                                                      
32
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 27-bet) 

---

45 
 
 
3.7-rasm. Murrey ko‘prik sxemasi 
3.6  Muvozanatlangan  va  muvozanatlanmagan  ko‘prik  sxemalarni  afzalliklari 
va  kamchiliklarini  tushuntirib  bering.  Muvozanatlangan  ko‘prik  sxemaning 
aniqligi manba kuchlanishining o‘zgarishiga bog‘liqmi? 
3.7. Rezistorning qarshiligi o‘zgarmas tok ko‘prigi orqali o‘lchanmoqda (3.8 
–  rasm).  Muvozanat  holatda  qarshiliklarning  qiymatlari: 
 
 
           
 
 
          
 
           Agar  o‘lchash  asbobining  aniqlik  sinfi  1.0  bo‘lsa, 
o‘lchanayotgan qarshilik qiymati va eng katta absolyut xatolik aniqlansin. 
 
3.8-rasm.O‘zgarmas tok ko‘prigi 
3.8.  Tok  o‘lchash  ko‘prigi  bilan  kabel  liniyaning  qisqa  tutashgan  joyini 
aniqlash  lozim  (Varley  sxemasi)  (3.9  -  rasm).  Ko‘prik  quyidagi  qiymatlarda 
muvozanatlangan: 
 
 
             
 
            
 
           
   
      , 
kabel  1  metr  uzunligining  qarshiligi  0.005  Om  ga  teng.  Ko‘rsatma 
 
   
  kabel 

---

46 
 
uzunligi l ga proporsional. Liniya kesim yuzasi 1 mm
2
 bo‘lgan kabel o‘tkazgichdan 
yasalgan.
33
 
 
3.9-rasm. 
3.9.  Ko‘prik  sxemadagi  (3.10-rasm)  namunaviy  kondensator  sig‘imi 
 
 
 
     .  Ko‘prik  muvozanati   
 
             
 
         bo‘lganda  noma’lum 
kondensator sig‘imi topilsin. 
3.10.  Ko‘prik  sxemadagi  (3.10-rasm)  kondensatorning  sig‘imini  o‘lchashda 
qarshiligi  0.2-2  kOm  o‘zgaruvchan  rezistordan  va  sig‘imi  1  mkF  namunaviy 
kondensatordan  foydalaniladi.  Bu  holda  kondensatorlarni  qaysi  diapazonda 
o‘lchash mumkin. 
 
3.10-rasm. 
3.11.  Kondensator  sig‘imi  ko‘prik  sxemasi  yordamida  o‘lchangan  (3.10-
rasm). Ko‘prik namunaviy kondensatorining sig‘imi 
 
 
                  Agar 
                                                      
33
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 35-bet) 

---

47 
 
muvozanat 
 
 
 
 
⁄
      da keltirilgan bo‘lsa, o‘lchanayotgan kondensator sig‘imi 
va uning xatoligi aniqlansin.
 34
 
3.12.  G‘altakning  induktivligi  induktivlikni  o‘lchashga  mo‘ljallangan 
Maksvell ko‘prik sxemasi yordamida o‘lchanmoqda (3.11-rasm). Agar ko‘prikning 
muvozanati 
 
 
          
 
            
 
          va   
 
           da 
o‘rnatilgan bo‘lsa, g‘altakning aktiv qarshiligi va induktivligi aniqlansin. 
 
3.11-rasm. 
3.13. Kondensatorning sig‘imi Vinn ko‘prik sxema yordamida o‘lchanmoqda 
(3.12-rasm).  Agar  ko‘prikning  muvozanati 
 
 
          
 
            
 
 
       va   
 
           ga  teng  bo‘lganda  o‘rnatilgan  bo‘lsa,  o‘lchanayotgan 
kondensatorning sig‘imi va qarshiligi aniqlansin. 
 
3.12-rasm. 
                                                      
34
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 31-bet) 

---

48 
 
3.14.  Kondensator  sig‘imi  ko‘prik  sxema  yordamida  o‘lchanmoqda  (3.13-
rasm).  Agar  ko‘prikning  muvozanati 
 
 
          
 
           
 
         
va 
 
 
         da o‘rnatilgan bo‘lsa,  
  
va 
 
 
 aniqlansin.
 35
 
 
3.13-rasm. 
3.15. Elektr ko‘prik sxema diagonalidagi tokni ±1 mkA dan ko‘p bo‘lmagan 
xatolik  bilan  o‘lchash  lozim.  Buning  uchun  o‘lchash  chegaralari  50  va  100  mkA 
bo‘lgan mikroampermetrlarning aniqlik sinfi qanday bo‘lishi kerak?