Metrologiya va elektr

 
Mustaqil yechish uchun masalalar 
5.13. 5.5-rasm bo‘yicha yig‘ilgan sxemada vattmetr ko‘rsatishlari P
1
=110 kVt 
va P
2
=200 kVt bo‘lsa quvvat koeffitsiyenti aniqlansin.
67
 
5.14.  Simmetrik  uch  fazali  uch  simli  elektr  zanjirga  uch  fazali  asinxron 
motorning  reaktiv  quvvatini  o‘lchash  uchun  vattmetrning  tok  zanjiri  A  fazaga 
ketma-ket,  kuchlanish  zanjirlari  esa  ikkita  qolgan  liniyaga  ulangan.  (5.10-rasm) 
Motorning nominal toki 
 
 
        quvvat koeffitsiyenti esa              bo‘lsa, 
zanjirning reaktiv quvvati aniqlansin.
68
 
5.15.  Nasos  stansiyada  o‘rnatilgan  aktiv  va  reaktiv  elektr  energiya 
hisoblagichi  bir  kunda  quyidagilarni  ko‘rsatadi.W
a
=300  kV∙soat,  W
p
=200 
kvar∙soat. Quvvat koeffitsiyentining o‘rtacha qiymati aniqlansin. 
5.16.  Havo  tirqishi  o‘zgaradigan  induktiv  o‘zgartgichda  induktivlik  tirqish 
uzunligi tufayli o‘zgaradi. 
 
5.13-rasm 
Agar chulg‘amlarning o‘ramlar soni 
        havo tirqishining kesim yuzasi 
  
 
          
 
  va  uzunligi 
           bo‘lsa,  g‘altakning  induktivligi 
aniqlansin. 
                                                      
67
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 65-bet) 
68
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 61-bet) 

---

84 
 
5.17.  Elektr  energiya  hisoblagichining  pasport  ma’lumotlari: 220  V, 5  A, 50 
Gs, 1 kVt∙soat – 1280 disk aylanishi. Hisoblagich ishonchlanganda kuchlanish 220 
V, tok 5 A va disk 6 minutda 150 marta aylangan bo‘lsa, hisoblagichning nominal 
doimiysi 
 
   
,  haqiqiy  doimiysi  S,  nisbiy  xatoligi  va  tuzatma  koeffitsiyentini 
aniqlang. 
5.18. Kontakt tarmog‘ining kuchlanishi 25 kV bo‘lgan holda undan o‘tadigan 
tok 140 A bo‘lgan. Bu kattaliklarni o‘lchash hamda sarflanayotgan aktiv quvvatni 
va  quvvat  koeffitsiyentini  o‘lchash  uchun  o‘lchash  diapazonlari  150  V  bo‘lgan 
voltmetr,  5  A  bo‘lgan  ampermetr  va  kuchlanish  diapazoni  150  V  hamda  tok 
bo‘yicha  diapazoni  5  A  bo‘lgan  vattmetrdan  foydalanilgan.  Barcha  o‘lchash 
asboblarining bo‘laklar soni 150, aniqlik sinfi 0.5. O‘lchash asboblari tarmoqqa tok 
va 
kuchlanish 
o‘lchash 
transformatorlari 
orqali 
ulangan. 
O‘lchash 
transformatorining koeffitsiyentlari mos ravishda quyidagiga teng: 
 
    
         
    
      
 
    
          
    
        
Agar  vattmetr  ko‘rsatishi  90  bo‘lak  bo‘lsa,  ampermetr  va  voltmetr 
ko‘rsatishlarini aniqlang. 
5.19. 
 
 
  qarshilikni  o‘lchash  uchun  5.1.b-rasmda  keltirilgan  sxemadan 
foydalanildi. Agar voltmetr va ampermetrlar ko‘rsatishlari 
                    va 
votmetrning  ichki  qarshiligi 
 
   
         bo‘lsa,  o‘lchanayotgan  qarshilik 
qiymatini  ikki  hol  uchun:  a)  voltmetrning  ichki  qarshiligini  hisobga  olib;  b) 
voltmetrning ichki qarshiligini hisobga olmasdan aniqlang.
69
 
5.20.  Rezistor  qarshiligi  ampermetr  va  voltmetr  usulida  o‘lchanganda 
o‘lchash  asboblarining  ko‘rsatishi 
                    .  Voltmetr  va 
ampermetrning  o‘lchash  chegaralari  mos  ravishda 
 
  
         
  
         va 
aniqlik  sinfi  0.5;  1.0.  O‘lchanayotgan  qarshilik,  eng  katta  absolyut  va  nisbiy 
xatoliklar  o‘lchash  asboblarining  ichki  qarshiliklari  e’tiborga  olinmasdan 
hisoblansin. 
                                                      
69
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 67-bet) 

---

85 
 
5.21.  Yuklama  qarshiligi  10  Om  bo‘lgan  zanjirning  tokini  o‘lchash  uchun 
ichki  qarshiligi  0.1  Om  bo‘lgan  ampermetr  ulandi.  Ampermetr  ulanish  oqibatida 
zanjir tokining nisbiy o‘zgarishini aniqlang. 
5.22.  O‘zgarmas  tok  zanjiriga  ikkita  shaxobcha  parallel  ulangan.  Agar 
birinchi shaxobcha va zanjirning shaxobchalanmagan qismidagi tok mos ravishda 
 
 
      va  
 
      hamda shu o‘lchashlar 20 va 50 mA xatolik bilan o‘lchangan 
bo‘lsa, ikkinchi parallel shaxobchadagi nisbiy xatolik topilsin. 
5.23.  Qarshiligi 
 
 
          bo‘lgan  rele  chulg‘ami  qo‘shimcha  rezistor 
 
 
          bilan  ketma-ket  ulangan  (5.14-rasm).  Chulg‘am  kuchlanishini 
o‘lchash uchun ichki qarshiligi 
 
  
         bo‘lgan voltmetrdan foydalanilgan. 
Voltmetrning ichki qarshiligi natijasida paydo bo‘ladigan nisbiy xatolik aniqlansin. 
 
5.14-rasm. 
5.24.  Namunaviy  rezistorlar 
 
 
           
 
         voltmetrning 
o‘lchash  diapazonini  kengaytirishga  imkon  beradi  (5.15-rasm).  Ichki  qarshiligi 
 
  
        bo‘lgan voltmetr ko‘rsatishini aniqlang. Iste’molchidagi kuchlanish 
 
   
       ga teng. 
 
5.15-rasm. 
5.25.  Rezistor  qarshiligini  o‘lchash  uchun  ampermetr  va  voltmetr  usulidan 
foydalanilgan. Kalit 1-holatda bo‘lganda (5.16-rasm), agar ampermetr ko‘rsatishi 2 

---

86 
 
A  va  voltmetr  ko‘rsatishi  50  V  hamda  ampermetrning  ichki  qarshiligi 
 
  
 
       bo‘lsa,  
 
 rezistor qarshiligi aniqlansin.
70
 
 
5.16-rasm 
5.26.  Rezistor  qarshiligini  o‘lchash  uchun  ampermetr  va  voltmetr  usulidan 
foydalanilganda ular mos ravishda 11 mA va 10 V ni ko‘rsatgan (5.16-rasm). Kalit 
2-holatda bo‘lganda, agar voltmetrning ichki qarshiligi 
 
  
          bo‘lsa,  
 
 
rezistor qarshiligi aniqlansin. 
5.27.  O‘zgaruvchan  tok  motorining  yakor  qarshiligini  o‘lchash  uchun 
ampermetr va voltmetr usulidan foydalanilgan (5.16-rasm). O‘lchash asboblarining 
ko‘rsatishi  10  A  va  30  V.  Ampermetrning  ichki  qarshiligi 
 
  
        , 
voltmetrniki esa 
 
  
       . Ikkala holda ham, ya’ni kalitning 1 va 2 holatida 
o‘lchash  asboblarning  ichki  qarshiliklari  tufayli  yuzaga  kelayotgan  qo‘shimcha 
nisbiy xatolik aniqlansin. 
5.28. Rezistor qarshiligi kalit 1-holatda bo‘lganda (5.16-rasm) ichki qarshiligi 
 
  
        bo‘lgan ampermetrning ko‘rsatishi 10 mA va voltmetr ko‘rsatishi 1 
V  hamda  ampermetr  va  voltmetrlarning  aniqliklari  mos  ravishda  1.5%  va  2% 
bo‘lsa, o‘lchashning absolyut xatoligi aniqlansin. 
5.29. Rezistor qarshiligi kalit 2-holatda bo‘lganda (5.16-rasm) ichki qarshiligi 
 
  
         bo‘lgan voltmetrning ko‘rsatishi 1 V va ampermetr ko‘rsatishi 10 
mA. Ampermetr va voltmetrlarning aniqliklari mos ravishda 1.5% va 2.5% bo‘lsa, 
o‘lchashning absolyut xatoligi aniqlansin. 
5.30.  Nochiziq  elementning  qarshiligini  ampermetr  va  voltmetr  orqali 
o‘lchashda  kuchlanish  6  V  tok  esa  2  mA  ga  teng  bo‘lgan.  Kuchlanish  0.5  V  ga 
orttirilganda  tok  avvalgi  qiymatidan  50  mkA  ga  oshdi.  Elementning  statik  va 
differensial qarshiliklari aniqlansin. 
                                                      
70
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 67-bet) 

---

87 
 
5.31.  Ichki  qarshiligi 
 
  
          bo‘lgan  voltmetr  bevosita  manbaga 
ulanganda  110  V, 
 
 
  qarshilik  orqali  manbaga  ulanganda  75  V  ko‘rsatadi  (5.17-
rasm). 
 
 
 qarshilikning qiymati aniqlansin.
71
 
 
5.17 - rasm 
5.32.  Rezistor  qarshiligi  5.18-rasmda  keltirilgan  sxema  bo‘yicha  o‘lchangan. 
Kalit 2-holatda bo‘lganda ampermetr toki 0.5 A va kalit 1-holatda uning ko‘rsatishi 
0.2  A  bo‘lgan.  Agar  ampermetrning  ichki  qarshiligi 
 
  
        ,  namunaviy 
qarshilik 
 
 
        ga teng bo‘lsa, rezistor qarshiligi aniqlansin. 
 
5.18 - rasm 
5.33.  O‘ta  kuchlanishlarni  o‘lchash  uchun  ikkita  metal  sharlardan  va 
elektrostatik  uchqun  voltmetrlardan  foydalaniladi.  Uchqun  paydo  bo‘ladigan 
kuchlanish  sharlar  orasidagi  masofaning  kvadratiga  to‘g‘ri  proporsional  bo‘ladi. 
Agar  sharlar  orasidagi  normal  sharoitda  masofa  5  mm  bo‘lsa,  uchqun  20  kV  da 
paydo bo‘ladi. 10, 50 va 100 kV kuchlanishlarda sharlar orasidagi masofa qanday 
bo‘ladi?
72
 
5.34. G‘altakning to‘la, aktiv va reaktiv qarshiligini aniqlash uchun quyidagi 
5.19  -  rasmda  tasvirlangan  zanjir  yig‘ilgan.  O‘lchash  asboblarining  ko‘rsatishi: 
 
 
           
 
         
 
        ,             va  o‘lchash  asboblarning 
chegaralari:
  
   
   
   
       ,     
   
          
  
       bo‘lsa  talab  etilgan 
qarshiliklarni, 
 
 
 va 
 
 
 larni o‘lchashdagi eng katta nisbiy xatoliklar aniqlansin. 
                                                      
71
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 72-bet) 
72
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 54-bet) 

---

88 
 
 
5.19-rasm 
5.35.  Induktiv  g‘altakning  aktiv  va  induktiv  qarshiliklarini  aniqlash  uchun 
zanjirga  chegaraviy  o‘lchashi  3A  bo‘lgan  ampermetr,  chegaraviy  o‘lchashi  50  V 
bo‘lgan voltmetr va chegaraviy o‘lchashi 30 Vt bo‘lgan vattmetr ulangan, ularning 
ko‘rsatishi  mos  ravishda:  1.5  A;  12  V,  9  Vt.  Berilgan  aniqlik  sinfi  0.5  ga  teng. 
Barcha  o‘lchash  asboblarining  aniqlik  sinfini  hisobga  olib  o‘lchanayotgan 
qarshiliklarni mumkin bo‘lgan eng katta va eng kichik qiymatlari aniqlansin. 
5.36.  Induktiv  g‘altak  avval  o‘zgarmas  manbaga,  keyin  esa  chastotasi  50  Gs 
bo‘lgan  o‘zgaruvchan  manbaga  ulangan.  Ampermetr  birinchi  holatda  3A  ni 
ikkinchi holatda esa 1 A ni ko‘rsatdi. Agar manba kuchlanishlari ikki holatda ham 
15 V ga teng bo‘lsa, g‘altakning aktiv qarshiligi 
 
 
 va induktivligi 
 
 
 aniqlansin. 
5.37.  Kuchlanishi  36  V,  chastotasi  1  dan  10  kGs  gacha  o‘zgaradigan 
o‘zgaruvchan  tok  manbaiga  induktiv  g‘altak  va  rezistor  ketma-ket  ulangan. 
Chastota  3  kGs  va  7  kGs  bo‘lganda  g‘altakka  ketma  ket  ulangan  ampermetr  mos 
ravishda  100  va  50  mA  ni  ko‘rsatsa,  g‘altakning  induktivligi  va  rezistorning 
qarshiligi aniqlansin. 
5.38.  Aktiv  qarshiligi  2  Om  bo‘lgan  induktiv  g‘altak 
              
kuchlanish manbaiga ulangan. Agar g‘altakka ketma-ket ulangan ampermetr 0.5 A 
ko‘rsatgan bo‘lsa, g‘altakning induktivligi va aslligi aniqlansin. 
5.39.  Elektr  mashina  korpusiga  nisbatan  chulg‘am  izolyatsiya  qarshiligini 
megaommetr bilan o‘lchanganda o‘lchash asbobining ko‘rsatgich mili 40 MOm ga 
to‘g‘ri keladigan bo‘linmada to‘xtadi. Bu ko‘rsatgich chiziqli shkala uzunligining 

---

89 
 
0.4 qismini tashkil etadi. Agar o‘lchash asbobining aniqlik sinfi 1 bo‘lsa, eng katta 
mumkin bo‘lgan absolyut xatolik aniqlansin.
73
 
5.40.  Logometr  (5.20-rasm)  ramkalarining  qarshiliklari 
 
  
   
  
        
va  chegaralovchi  qarshilik 
 
    
          ga  teng.  Agar  o‘lchash  jarayonining 
yuqori o‘lchash chegarasi 30 kOm bo‘lib, uning to‘la og‘ish burchagi 90
0
 ga mos 
bo‘lsa, o‘lchanadigan qarshilik 
 
 
 1 dan 10 kOm gacha o‘zgarsa, o‘lchash asbobi 
ko‘rsatishining burchak og‘ishi aniqlansin. 
 
5.20-rasm. Logometr 
5.41.  Induktiv  siljish  datchigining  o‘zagi  0  dan  10  mm  gacha  o‘zgarganda 
induktivlik  mos  ravishda  0.1  dan  1.1  mGn  ga  o‘zgardi.  Agar  g‘altakning  aktiv 
qarshiligi  1  Om  va  manba  chastotasi  50  Gs  bo‘lsa,  o‘zakning  o‘rta  holatidagi 
induktiv datchikning to‘la qarshiligi aniqlansin. 
5.42.  Namunaviy  rezistorlar 
 
 
          va   
 
          (5.21-rasm) 
ampermetr 
o‘lchash  diapazonini  kengaytirishga  imkon  beradi.  Agar 
ampermetrning ichki qarshiligi 
 
  
         va manba toki  
 
 
   
        bo‘lsa, 
ampermetr ko‘rsatishini aniqlang. 
 
5.21 – rasm 
                                                      
73
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 70-bet) 

---

90 
 
5.43.  O‘zgarish  diapazoni  30÷40  V  bo‘lgan  kuchlanishni  o‘lchash  lozim. 
Quyidagi  voltmetrlardan  qaysi  biri  katta  o‘lchash  aniqligini  beradi:  1)  Yuqori 
o‘lchash chegarasi 50 V va aniqlik sinfi 2.5; 2) Yuqori o‘lchash chegarasi 100 V va 
aniqlik sinfi 1.5; 3) Yuqori o‘lchash chegarasi 300 V va aniqlik sinfi 0.5; 4) Yuqori 
o‘lchash chegarasi 150 V va aniqlik sinfi 1. 
5.44.  Ikkita  ketma-ket  ulangan  rezistorlardagi  kuchlanishlarning  oniy 
qiymatlari  quyidagi  ko‘rinishda  yozilgan:  a) 
 
 
                 va   
 
 
              b)  
 
                va  
 
                 Ikkala holda ham 
zanjirga ulangan elektromagnit voltmetr qanday kattalikni ko‘rsatadi?
74
 
5.45.  Qarshiligi  1  kOm  yuklamaning  kuchlanishini  o‘lchash  uchun  ichki 
qarshiligi 33 kOm bo‘lgan voltmetr ulangan (5.22-rasm). Agar o‘lchash asbobidagi 
kuchlanish o‘zgarmas holda ushlab turilsa, voltmetr ulangandagi talab qilinadigan 
tokning nisbiy o‘zgarishi aniqlansin. 
 
5.22-rasm. 
5.46.  Qarshiligi 
           bo‘lgan  rezistor  va  sig‘imi  0.5  mkF  bo‘lgan 
kondensator  o‘zaro  parallel  ulangan.  Zanjir  kuchlanishini  o‘lchash  uchun  ichki 
qarshiligi 
 
  
          bo‘lgan  voltmetr  ulangan.  Agar  umumiy  tok  kuchi  10 
mA  va  chastotasi  100  Gs  bo‘lsa,  voltmetrning  ichki  qarshiligi  ta’sirida  yuzaga 
keladigan absolyut va nisbiy xatoliklar aniqlansin. 
5.47.  Ketma-ket  ulangan  induktivlik 
            va  kondensatordan     
      iborat elektr zanjir kuchlanishi 36 V, chastotasi 10 kGs bo‘lgan manbaga 
ulangan. Induktivlik va kondensator kuchlanish pasayishlarini 1% nisbiy xatoliklar 
bilan o‘lchash uchun voltmetrning ichki qarshiligi aniqlansin.
75
 
                                                      
74
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 76-bet) 
75
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 56-bet) 

---

91 
 
5.48.  Agar  voltmetr  ko‘rsatishi  180  V,  qarshilik 
 
 
         va 
o‘zgaruvchan  rezistorning  to‘la  qarshiligi 
            va  voltmertning  ichki 
qarshiligi 
 
  
        bo‘lsa, tuzilgan zanjir (5.23-rasm) kuchlanishi aniqlansin. 
 
5.23-rasm. 
5.49.  Kuchlanishi  36  V,  chastotasi  10  dan  50  kGs  gacha  o‘zgaradigan 
manbaga o‘zaro parallel holda kondensator va rezistor ulangan. Chastotalar 20 kGs 
dan 
40 
kGs 
gacha 
o‘zgarganda  kondensator  shaxobchasiga  ulangan 
milliampermetr  mos  ravishda  30  va  59.5  mA  ko‘rsatsa  va  zanjirning 
shahobchalanmagan qismidagi tok 0.1  A bo‘lsa  rezistor  qarshiligi  va kondensator 
sig‘imi aniqlansin. 
5.50.  Sig‘imi  25  mkF  bo‘lgan  kondensator  ampermetr  va  vattmetr  orqali 
o‘zgaruvchan 
                  kuchlanish  manbaiga  ulangan.  Agar  ampermetr 
ko‘rsatishi  0.35  mA  va  vattmetr  ko‘rsatishi  1.1  Vt  bo‘lsa,  kondensatorning 
nomukammal  izolyatsiyasi  tufayli  paydo  bo‘ladigan  shuntlovchi  qarshiligi,  aslligi 
hamda dielektrik isroflar burchagi aniqlansin. 
5.51. Nominal kuchlanishi 110 V bo‘lgan o‘zgarmas tok zanjiridagi yuklama 
quvvatini  o‘lchash  uchun  kuchlanishi  150  V  va  toki  5  A  bo‘lgan  elektrodinamik 
vattmetr  qo‘llanilgan  (5.24-rasm).  O‘lchash  asbobining  ketma-ket  ulangan 
chulg‘am qarshiligi 0.2 Om bo‘lsa, yuklamaning nominal quvvati aniqlansin. 
 
5.24 - rasm 

---

92 
 
5.52.  Nominal  kuchlanishi  110  V  bo‘lgan  o‘zgarmas  tok  zanjiridagi 
iste’molchi quvvatini o‘lchashda elektrodinamik vattmetrdan foydalanilgan (5.24-
rasm).  O‘lchash  asbobining  parametrlari 
 
 
       ,   
 
       va  vattmetrning 
parallel zanjiridagi tok 50 mA bo‘lsa, yuklama quvvati aniqlansin. 
5.53.  Iste’molchi  quvvati  ampermetr  va  voltmetr  yordamida  o‘lchanganda 
(5.25-rasm) qayta ulagich holati 1 da bo‘lganda o‘lchash asboblarining ko‘rsatishi 
mos  ravishda  1  A  va  60  V  ni  ko‘rsatdi.  Agar  ketma-ket  zanjirning  qarshiligi 
 
  
         bo‘lsa, rezistordagi quvvat aniqlansin. 
 
5.25-rasm 
5.54.  O‘zgarmas  tok  manbasi,  voltmetr  va  induktivlik  g‘altagi  bilan  qanday 
qilib o‘zgarmas magnitning qutbini aniqlash mumkin?
76
 
5.55.  Rezonansli  konturga  tegishli  generatorli  datchikdagi  drossel  metal 
plastinaga  yaqinlashtirilganda  induktivligi  1  dan  50  mGn  gacha  o‘zgardi. 
Drosselga parallel ulangan kondensatorning qiymati qanday bo‘lganda datchikning 
dastlabki  holatida  rezonans  chastotasi  10  kGs  bo‘ladi?  Konturning  to‘lqin 
qarshiligi qanday o‘zgaradi? 
5.56. Reostatli datchikning og‘ish burchagi 0
0
 dan 180
0
 gacha o‘zgartirilganda 
uning  qarshiligi  10  kOm  dan  1  kOm  o‘zgaradi  (5.26-rasm).  O‘lchash  asbobi 
sifatida  ichki  qarshiligi  10  Om  bo‘lgan  ampermetrdan  foydalanilgan.  Manba 
kuchlanishi  15  V bo‘lsa,  og‘ish burchagi o‘rtada  joylashgan holat uchun  o‘lchash 
asbobining ko‘rsatishi aniqlansin. 
5.57.  220  V  kuchlanishli  sanoat  tarmog‘iga  qarshiligi  17.5  kOm  rezistor  va 
sig‘imi 0.5 mkF bo‘lgan kondensator ketma-ket ulangan. Shu zanjir tokini o‘lchash 
                                                      
76
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 73-bet) 

---

93 
 
uchun  ichki  qarshiligi  500  Om  bo‘lgan  milliampermetr  ulangan  bo‘lsa,  o‘lchash 
asbobi ko‘rsatishini va absolyut xatoligini aniqlang. 
 
5.26-rasm. Reostatli datchik sxemasi 
5.58.  To‘rt  chegarali  (diapazonli)  voltmetr  maxraji  2  ga  teng  bo‘lgan 
geometrik  progressiya  bilan  o‘zgaradi.  Agar  eng  kichik  chegarasi  75  V 
kuchlanishni  o‘lchashga  mo‘ljallangan  bo‘lsa,  o‘lchash  asbobining  maksimal 
o‘lchanadigan  kuchlanishini  aniqlang.  40,  150  va  400  V  kuchlanishlarni  qaysi 
diapazonlarda o‘lchash kerak bo‘ladi? 
5.59.Agar  zanjirdagi  tok 
            √           qonun bilan  o‘zgarsa,  shu 
zanjirga ulangan magnitoelektrik, elektromagnitik va elektrodinamik ampermetrlar 
ko‘rsatishini aniqlang. 
5.60. O‘zgaruvchan tok zanjirining parallel shahobchalaridagi toklarning oniy 
qiymatlari 
quyidagi 
ko‘rinishda 
bo‘lsa: 
a) 
 
 
                
 
 
                    
 
       b)   
 
                  
 
                 
  
 
       shu  zanjirning  shaxobchalanmagan  qismiga  ulangan  elektromagnit 
ampermetr nimani ko‘rsatadi?
77
 
5.61. Kuchlanishi 350 V bo‘lgan manba kuchlanishini o‘lchash uchun ketma-
ket ulangan o‘lchash chegaralari 300 V va 150 V mos ravishda ichki qarshiliklari 
 
    
            
    
          bo‘lgan  voltmetrlar  ulandi.  Agar  o‘lchash 
asboblarining  aniqlik  sinflari  0.5  bo‘lsa,  ularning  ko‘rsatishlarini,  absolyut  va 
nisbiy xatoliklarini aniqlang. 
                                                      
77
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 85-bet) 

---

94 
 
5.62. Manba kuchlanishiga ikkita ketma-ket ulangan o‘lchash chegaralari 100 
V  va  75  V  hamda  aniqlik  sinfi  mos  ravishda  1.0  va  1.5  bo‘lgan  voltmetrlar 
ulangan. Agar ularning ko‘rsatishi mos ravishda 
 
 
       va  
 
       bo‘lsa, 
o‘lchash asboblarining ko‘rsatish aniqligi 1.5% ga to‘g‘ri keladimi? 
5.63.  2.5  va  5  A  diapazonlarda  tok  bo‘yicha  qayta  ulagichi  mavjud  bo‘lgan 
vattmetrning bo‘linmalar soni 50 ta. Shu vattmetrning 50, 100 va 200 V kuchlanish 
bo‘yicha qayta ulagichlarida bo‘laklar bahosi va sezgirligi aniqlansin.  
5.64.  Elektr  zanjirning  quvvatini  o‘lchaydigan  vattmetr  chiziqli  o‘lchash 
shkalasiga ega. Quvvat 10 Vt bo‘lganda o‘lchash asbobidagi tok 2 A ga teng. Agar 
quvvat 30 Vt bo‘lsa o‘lchov asbobidagi tok kuchi qanday qiymatga ega bo‘ladi? 
5.65.  O`lchash  chegaralari  – 
        va            bo`lgan  elektrodinamik 
tizimli  vattmetr  bir  fazali  o`zgaruvchan  tok  elektr  zanjiriga  tok  transformatori  – 
50/5  A  va  kuchlanish  transformatori  –  3000/150  V  orqali  ulangan.  Agar  vattmetr 
125  bo`lakni  ko`rsatgan  bo`lsa,  aktiv  quvvatni  va  eng  katta  nisbiy  xatolikni 
aniqlang.  Asbobning  aniqlik  sinfini  –  0,5.  Bo`laklar  maksimal  soni  150, 
transformatorlarning aniqlik sinfi hisobga olinmasin. 
5.66. Tok transformatori – 150/5 A va kuchlanish transformatori 1000/100 V 
orqali  yuklamaga  ampermetr,  voltmetr  va  vattmetr  ulangan.  Bunda  asboblarning 
ko`rsatishi: 
                                bo`lgan.  Yuklama  quvvati  (to`liq, 
aktiv va reaktiv ), tok va kuchlanish shuningdek 

cos
 ni aniqlang. 
5.67.  1500V  kuchlanish  ostida  bo`lgan  bir  fazali  tok  tarmog`idan  140A  tok 
o`tadi.  Bu  kattaliklarni  shuningdek  ist`emoldagi  aktiv  quvvatni  va 

cos
  ni 
o`lchash  uchun  o`lchash  chegarasi  –  75  V  bo`lgan  voltmetrdan,  5A  li 
ampermetrdan  va  tok  va  kuchlanishlar  bo`yicha  mos  ravishda  –  5A  va  75V,  
bo`laklar  soni  –  150  bo`lgan  vattmetrdan  foydalanilgan.  O`lchash  asboblarining 
aniqlik  sinfi  –  0,5  va  tarmoqqa  mos  ravishda  koeffitsiyentlari  tok  va  kuchlanish 
transformatorlari  orqali  ulangan.  Agar  vattmetr  –  90  bo`lakni  ko`rsatsa 
asboblarning aniqlik sinfi bo`yicha nisbiy xatoliklarini aniqlang. 
5.68. 
Agar 
o`zgaruvchan 
tok 
elektr 
zanjirida 
mos 
ravishda 
transformatsiyalangan  toki 
5
