“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

 Shtrix kodlash tizimi. 

---

112 
Tizimni O‗zbekistonda joriy etish respublikani dunyo bozoriga faol chiqishi bilan bog‗liqdir. 
Dunyo bozorida raqobat keskindir va unda muvaffaqiyatli qatnashish uchun to‗g‗ri boshqaruv 
qarorlarini qabul qilishda menejerga yordam beradigan axborotga ega bo‗lish kerak. Endi bizning 
tijorat tashkilotlarimizga bevosita O‗zbekistonda u yoki bu tovarni ishlab chiqaruvchi xorijiy 
korxonalar 
to‗g‗risida 
ishonchli 
axborotni 
olish 
imkoniyati 
paydo 
bo‗lmoqda. 
Xorijiy 
tijoratchilarning so‗rovi bo‗yicha ham O‗zbekiston korxonalari to‗g‗risidagi o‗xshash axborotlarni 
berish mumkin. Ya‘ni shtrixli kod ishchan sherikchilikni yengillashtiradigan tashrif kartochkasidir. 
Tovarlarning raqamlash bilan mashg‗ul bo‗lgan qator xorijiy tashkilotlar bilan kelishilgan 
holda ma‘lumotlar banklarini ayirboshlash rejalashtirilmoqda, bu esa O‗zbekiston tovarlarini import 
qilishni mo‗ljallagan mamlakatlarda bizning korxonalar uchun mahsulotlarini manzilli reklamasini 
ta‘minlaydi. Bunday xizmatlar dunyo bozorida keng qo‗llaniladi. 
Bu muhim ishga «O‗zstandart agentligi‖ bo‗linmalaridan tashqari Tashqi Iqtisodiy Aloqalar 
Vazirligi (TIAV), respublika tovarlar ishlab chiqaruvchilari va tadbirkorlari palatasi jalb qilingan. 
Natijada tovarni bojxonadan olib o‗tish uchun TIAV da kontraktni ro‗yxatdan o‗tkazishda shtrixli 
kodni borligi talab qilinadigan tartib joriy qilinadi. Ichki bozorda ham ko‗p ishlarni bajarish lozim 
bo‗ladi. Xususan shtrixli kodlarni o‗qib oladigan kassa apparatlarini joriy qilish bo‗yicha, hozir bizda 
faqat ikkita shunday supermarketlar mavjud. Vaqt o‗tishi bilan savdo korxonalarini texnik tomondan 
jihozlanishi bilan faqat eksport qilish uchun mo‗ljallangan tovarlarni emas, balki ichki bozor uchun 
mo‗ljallangan tovarlarni ham shtrixli kodlar bilan markalash zarurati kelib chiqadi. «O‗zstandart 
agentligi‖ da O‗zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq, shtrixli kodlash tizimini 
qo‗llash tartibini aniq belgilaydigan meyoriy hujjatlar va usuliyatli materiallar ishlab chiqildi. Shtrixli 
kodlash bo‗yicha uchta asosiy davlat standartlari tasdiqlandi, shtrixli kodning to‗g‗ri ishlatilishi 
ustidan nazorat yo‗lga qo‗yilmoqda. Begona belgilashlarni o‗zlashtirish uchun jinoiy jazo beriladi. 
Shunday qilib shtrixli kodni foydalanuvchilarini va uni bosmaxonada nashr qilish uchun asl nusxa 
maketini tayyorlovchisining javobgarligi oshadi. Hozir ushbu to‗lqinda har xil ―bosmaxonachilar‖ 
paydo bo‗lishi mumkinligini eslatib qo‗yish o‗rinli bo‗ladi. Shtrixli kodni asl nusxa maketi faqat 
«O‗zstandart agentligi‖ ning SMSITI da amal qilayotgan shtrixli kodlash Markazida shakllanadi, 
tayyorlanadi va Davlat reestrining kompyuterida ro‗yxatga olinadi. Shunday qilib shtrixli kodlash 
lozim bo‗lgan tovarlarni barcha tavsiflarini hisobga olib boradi. Bizning va xorijiy tadbirkorlar 
o‗zlarining maxsulotlarini realizatsiya qilinishini haqida to‗la axborot olishi va uni sotib olishda 
tanlash imkoniyatiga ega bo‗lishadi. 
Hozirgi paytda respublikaning o‗ndan ortiq korxonalari yuzdan ortiq buyumlarga asl nusxa 
maketlarini olishdi. Shtrix kodni avval olish ancha qiyin bo‗ldi, chunki maslahatlashadigan hech kim 
yo‗q edi. Endi hammasi texnik tomondan to‗g‗rilandi, ikki kun ichida buyumning tavsiflari bo‗yicha 
tuzilgan shtrixli kodini olish mumkin. Ko‗pchilik ishlab chiqaruvchilar hozircha bu ―pasport‖ 
ma‘lumotlarini aniqlashmoqda. Tovarni bir turiga ham, bir nechta o‗nliklariga ham buyurtmachilar 
bor. Shtrixli kodni tushirishga joyi kam bo‗lgan buyumlar ham uchraydi. Bu holda qisqartirilgan 
sakkiz raqamli asl nusxa maketi tayyorlanadi, lekin davlat kodi qoldiriladi. 
Shtrixli kod buyicha meyoriy hujjatlarni xalqaro talablar bilan uyg‗unlashtirish bo‗yicha 
tadqiqotlar olib borilmoqda, ushbu muhim sohada mutaxassislar tayyorlash bo‗yicha kurslar amal 
qilmoqda. 
Xullas, O‗zbekiston tovarlarining raqobat qila olish imkonini oshirish, ularning tovarlarni 
raqamlash 
xalqaro tizimiga kirishi, iste‘molchilar huquqlarini himoya qilish, ―O‗zbekistonda 
tayyorlangan‖ nomli markali mahsulot ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan hisobini ta‘minlash 
uchun maqsadga qaratilgan ish olib borilmoqda. 

---

113 
Ko‗pgina iqtisodiy rivojlangan davlatlarda mahsulotning o‗ramida (upakovkasida) shtrix-
kodning bo‗lishi majburiy sanaladi. Aks holda savdo tashkilotlari mahsulotdan voz kechishlari 
mumkin. Bu xalqaro savdoga ham tegishlidir. Ushbu tizimning iqtisodiy jihatdan samaraliligi 
mahsulotning 85 foizidan ko‗pi kodlashtirilganda yaqqol namoyon bo‗ladi. Bundan tashqari, 
mahsulotga nisbatan bo‗lgan talab va ehtiyojlarni shakllantirish, jamlash, hisobga olish, mahsulotni 
kelish-ketishini hisob qilib borish, muxosiblik hisoblarida va hujjatlarni rasmiylashtirishda hamda 
mahsulotlarni saqlash va sotuvidagi nazoratlarni amalga oshirishda alohida o‗rin tutadi. 
YeAN assotsiatsiyasi turli davlatlar uchun kodlar ishlab chiqqan bo‗lib, ushbu kodlardan 
foydalanish uchun markazlashgan tarzda litsenziya lar tavsiya etadi. Masalan, Fransiya uchun davlat 
kodi sifatida 30-37, Italiya uchun 80-87 oraliqlari tavsiya etilgan. Ba‘zi davlatlarning kodlari uch 
xonali sondan iborat. Masalan, Gretsiya -520, Rossiya - 460, Braziliya - 789. Quyiroqda keltirilgan 
16.1-jadvalda ba‘zi bir davlatlarning litsenziya asosida olingan kodlari keltirilgan. 
Asosan YeAN ning ikki kodidan ko‗proq foydalaniladi: 13 razryadli va 8 razryadli raqamli 
kodlar. Bunda eng ingichka shtrix birlik sifatida olinadi. Har bir raqam (yoki razryad) ikki shtrix va 
ikki probeldan iborat bo‗ladi (16.1 va 16.2- rasmlar). 13 razryadli kodning tarkibida quyidagi kodlar 
ko‗rsatiladi: 
- davlat kodi ("davlat bayrog‗i"); 
- korxona (firma) - tayyorlovchi kodi; 
- mahsulotning kodi; 
- nazorat soni. 
Tayyorlovchi korxonaning kodi har bir davlatda tegishli organlar tomonidan tuziladi. Odatda, 
bu kod beshta raqamdan iborat bo‗lib, davlat kodidan keyin keladi. 
Mahsulot kodi tayyorlovchi tomonidan tuziladi va u ham beshta raqamdan iborat bo‗ladi. Bu 
kodning rasshifrovkasi standart emas, u mahsulotga taalluqli bo‗lgan muayyan hususiyatlarni 
(belgilarni) yoki faqat tayyorlovchining o‗zigagina ma‘lum bo‗lgan va shu mahsulotning qayd etish 
tartib raqamini ifodalashi ham mumkin. 
YeAN-8 kodi uzun kodlarni belgilab bo‗lmaydigan kichik o‗ramlar (upakovkalar) uchun 
mo‗ljallangan. YeAN-8 kodi quyidagi kodlar tartibidan iborat: 
- davlat kodi (―davlat bayrog‗i‖); 
- korxona (firma) - tayyorlovchi kodi; 
- nazorat soni. 
Ba‘zan, tayyorlovchi korhona kodining o‗rniga mahsulotning qayd etish tartib raqami 
keltirilishi ham mumkin. 
Raqamlar qatori skaner uchun emas, balki xaridorlar uchun mo‗ljallangan. Talabgor (xaridor) 
uchun ma‘lumot faqat mahsulot tayyorlangan davlatni bildirish bilan chegaralanadi, chunki davlat 
kodi maxsus nashrlarda va ma‘lumotnomalarda keltirilib turadi yoki ma‘lumot bazalarida va 
banklarida saqlanishi mumkin. To‗liq shtrixli kod tashqi savdo tashkilotlariga yoki savdo obektlariga 
mahsulotning aniq kelib chiqish rekvizitlarini bilish va kerak bo‗lsa mahsulotning kontrakt 
(shartnoma) talablariga mos kelmaydigan parametrlari va ko‗rsatkichlari borasida aniq manzilga 
raddiya yoki norozilik bildirish imkoniyatini yaratadi. 
Nazorat soni YeAN algoritmi bo‗yicha kodni skaner vositasida to‗g‗ri o‗qilganligini tekshirish 
uchun xizmat qiladi. 
16.1-jadval