“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

O‘lchash xatoliklarining klassifikatsiyasi va sistematik xatoliklarni bartaraf qilish 
usullarini o‘rganish. 
Ishning maqsadi:
Talabalarga O‘lchash xatoliklarining klassifikatsiyasi haqida ma‘lumot 
berish. 
Ulchash xatoliklari va ularning sinflanishi Ulchash jarayonida kuyidagi tushunchalar
kullaniladi: ulchovning nominal kiymati (nominal value) — tayyorlashda ulchovga yoki
Ulchovlar guruxiga berilgan kattalik kiymati. Misol, nominal kiymati 1Q bulgan rezistor,
nominal kiymati 1 kg li tosh. Kupincha nominal kiymati ulchovning uzida kursatiladi; ulchovning
xakikiy kiymati (conventional true value of an actual measure) — ulchovni kalibrlash yoki
kuyoslash asosida unga berilgan kattalik kiymati. Misol, massa birligi-ning davlat etaloni
tarkibiga massasining nominal kiymati 1 kg li platinairidiyli tosh kiradi, lekin bu tosh 
massasining xakikiy kiymati 1,00000087 kg budib, u Xalkaro ulchovlar va tarozilar shubasida
sakdanayotgan kilogrammning xalkaro etaloni bilan kiyoslash (mazkur xolda kalibrlash)
natijasida olingan.Ulchash vositasining xatoligi (error (of indication) of a measuring
instruments) — Ulchash vositasining kursatuvi bilan ulchanayotgan kattalikning chin (xakikiy)
kiymati Urtasidagi ayirma. Ulchov uchun uning nominal kiymati
Ko‘rsatuv buladi. Kattalikning chin kiymati noma‘lum bulgani uchun amalda uning xakikiy
kiymatidan foydalaniladi. Ulchash xatoligi ulchashning muxim xususiyati bulib,
Ulchash natijasi kattalikning chin kiymatiga yakinlashishining mikdoriy baxosi xisoblanadi.
Kattalikning chin kiymatiga erishish mumkin bulmaganligi sababli, amaliyotda xatolikni
baxolash uchun chin kiymat Urniga uning xakikiy kiymati ko‘llaniladi. Sonli belgilanishiga
kura Ulchash xatoliklari absolyut va nisbiy turlarga bulinadi. 
Absolyut xatolik Ax deb ulchash natijasi x bilan ulchanayotgan kattalikning xakikiy kiymati X0 
Uratasidagi farkka aytiladi: 
. dX-x=xA(1. 11) 
Absolyut xatolik ulchanayotgan kattalikning ulchov birligida ifodalanadi. 
Nisbiy xatolik Zx absolyut xatolikning ulchanayotgan kattalikning xdkikiy kiymatiga nisbati
sifatida anikdanadi: 
Zx = Ax/X0. (1.12) 
Nisbiy xatolik ulchov birliksiz, foiz (%)da, promille (°/00)da, milliondan k;ism (rrsh)da,
milliarddan k;ism (rr)da ifodalanishi mumkin. Masalan, nisbiy xatolikni kuyidagicha yozish
mumkin: 
5x = 5-10"7, yoki Zx = 0,00005 %, yoki Zx = 0,0005 %0. 
Amaliyotda kuprok, nisbiy xatolikni foiz xisobida kuyidagicha yoziladi: 
bx= ^ 100. (1.13) 
Ulchash xatoliklari turli sabablarga kura kelib chyudishi mumkin. Shunga kura ulchash xatoliklari
muntazam va tasodifiy bulishi mumkin. 
Munatazam xatolik (bias error of measuring instrument) ulchash vositasi xatoligining doimiy
deb kabul qiilinadigan yoki konuniy uzgaruvchan tashkil etuvchisidir. Mazkur
ulchash vositasining muntazam xatoligi, odatda, ushbu xil ulchash vositasi boshka
nusxasining muntazam xatoligidan farqlanadi, buning natijasida bir xil ulchash vositala-
rining guruk uchun muntazam xatolikni ba‘zan tasodifiy xatolik deb kdrash mumkin. 
Tasodifiy xatolik (repeatability error of a measuring instrument) ulchash vositasi xatoligining
tasodifiy uzgaradigan tashkil etuvchisidir. Tasodifiy xatolikni urtacha arif­ 

---

205 
metik kdymati nolga tent bulgan tasodifiy kattalik sifatida kurish mumkin. Chekli sondagi
ulchashlar uchun tasodifiy xatolikning mumkin bulgan chegaralarini ulchashlar natija-
larini maxsus matematik xdsoblar orkdli anikdash mumkin.Munatazam xatolik tajriba yuli bilan
anikdanishi mumkin. Uzgarish xarakteriga kura munatazam xatoliklar
kuyidagi turlarga bulinadi: 
— doimiy xatolik — uzok, muddat uz kiymatini sakdovchi
xatolik (masalan, tarozi toshlaridagi munatazam xatolik); 
— progressiv xatolik — tuxtovsiz bir xilda usib yoki sunib boruvchi xatolik (ulchash 
asboblarining ayrim ulchashga boglik kismlarining yemirilishidan kelib chikuvchi muntazam
xatolik); 
— davriy xatolik — kdshmati vaktning yoki ulchash asbobi kursatkichi uzgarishining davriy
funksiyasi bulgan xatolik (doiraviy shkalali ulchash uskunalariga xos xatolik, masalan, kichik
chizikdi kuchishlarni ulchash uchun ishlatiladigan soat tipidagi indikator); 
— murakkab konuniyat bilan uzgaruvni xatolik — bir necha muntazam xatoliklarning
birgalikdagi ta‘siridan xar xil buladigan xatolik. 
Kelib chiqish sabablariga kura ulchashlarda kuyidagi muntazam xatoliklar bulishi mumkin: 
uskunaviy, kullanilayotgan ulchash vositalarining yetarli darajada mukammal emasligidan
kelib chitali; uslubiy, ulchashda kullanilayotgan ulchash uslubiyatlarining
mukammal emasligidan kelib chikddi; sub‘vktiv, ulchashlarni amalga oshirayotgan
xodimlarning shaxsiy xususiyatlari (malakasi, tajribasi, e‘tiborligi,
sezgirligi, sezgi organlarining darajasi) bilan va atrof-muhit uzgarishiga boglik, xolda kelib
chikadi. Muntazam xatoliklarni bartaraf etish (xatolikka ta‘sir etuvchi omilni bartaraf etish yoki
shu omil ta‘siridan izolyatsiya kddish) mumkin va u ikki boskdchda amalga oshiriladi:
ulchashgacha va ulchash jarayonida.