Metodologiyasi

Tarix fani tadqiqotlarida tizimli uslub. 
T arix iy -tizim li uslub 
ta­
rix fani ta d q iq o tla rid a m a te m a tik uslu b larn i va m o d ellash tirish n i 
q o 'llash b ilan b o g 'liq h o ld a q o ‘llan ila b o sh lan d i. M azk u r uslub 
tu rli d arajad ag i ijtim o iy -tarix iy tiz im la rn in g m avjudligidan kelib 
c h iq q an h o ld a ish lab ch iq ilg an b o 'lib , v o q elik n in g asosiy ko m p o - 
n en tlari (tark ibiy q ism la ri) - individual va ta k ro rla n m a s h o d isa­
lar, voqealar, ta rix iy v aziyatlar va ja ra y o n la r ijtim oiy tiz im la r sifa­
tid a k o 'rib ch iq ilad i. U la rn in g b arch asi vazifalari va b ir jaray o n d a 
so d ir b o 'lish (n am o y o n b o 'lish ) k etm a-k etlig i jih a td a n b ir-b iri b i­
lan c h a m b a rc h a s b o g 'liq b o 'lad i. Bu u slu b d an foy dalan ish n in g
d astlab k i b o sq ich id a ta d q iq etilayotgan tiz im n i tiz im la r u m u m iy - 
lig idan va u n in g ta rk ib id a n ajratib o lish kerak. Tadqiq etilay o t­
g an tiz im ajratib (belgilab) o lin g a n d a n so 'n g u n i tu z ilish jih a td a n
ta h lil q ilish va tiz im la rn in g tu z ilish i h a m d a tarkibiy q ism lari- 
n in g o 'z a ro b o g 'liq lig in i an iq lab olish kerak b o 'lad i. Bu ja ra y o n ­
d a m an tiq iy va m a te m a tik u slublar q o 'lla n ila d i. Ik k in c h i bos- 
q ic h d a o 'rg a n ila y o tg a n tiz im (tu zilish )n in g shu tizim (tuzilish) 
ga m a n su b b o 'lg a n u m u m iy tizim (tu zilish) b ilan bog'liqligi va 
u n in g ta rk ib iy q ism id ag i o 'r n i va vazifaviy m o h iy ati h am d a a h a - 
m iyati a n iq la n a d i. M a z k u r uslubni ta rix iy ta d q iq o tla r ja ra y o n id a 
q o 'Ila s h n in g m u rak k ab lig i sh u n d a k i, ijtim oiy tiz im la rn in g m u ­
ra k k ab tu z ilish g a ega ek an lig i va o d d iy tiz im (tu zilish )d an m u ­
ra k k ab tiz im (tu zilish )larg a (tu ra r jo y — qish lo q — viloyat kabi) 
o 'tib b o rish ja ra y o n la rid ir. T ad q iq o tlar ja ra y o n id a ag ar h o d isalar- 
n in g m o h iy a tin i yoritish yoki an iq lash im k o n i b o 'lm ag an h o l­
d a u m u m fa n u slublari va m axsus ta rix iy u slu b lard an foydalanish 
tavsiya etilad i. S in x ro n ta h lild a n isb atan k o 'p ro q sam arag a erish i-
208

---

shi m um kin, 
biroq bu holda taraqqiyot jaray o n i o c h ilm a y qoli- 
shi m um kin. T izim li tu z ilish jih a td a n va fun k sio n al jih a td a n ta h ­
lil esa h ad d an ta sh q ari ab strak tlash tirish g a va fo rm allash tirish g a 
olib kelishi m u m k in .
Y uqorida ta rix iy ta d q iq o tla rn in g eng asosiy ko‘p h o llard a 
qo 'llan ilad ig an uslublari haq id a so‘z yuritild i. S hu n g a alo h id a 
e ’tibor qaratish k erak k i, u la rn in g b iro rtasi h am ta d q iq o tla r ja r a ­
yonida b arch a ta d q iq o tla r u ch un xos (universal) va m utlaq uslub 
bo'lishi m u m k in em as. U la rd a n ta d q iq o tla r ja ra y o n id a u m u m - 
lashtirilgan h olda va ta d q iq o tn in g tu rli m a zm u n i h a m d a q ism - 
laridan kelib ch iq q an h o lda eng sam ara li h iso b la n g an larid an foy- 
d alanish m aqsadga m uvofiqdir. U la rn in g falsafiy va u m u m fan
xususiyatlarini h am n a z a rd a n q o ch irm aslik kerak, bu esa ta rix ­
chiga ta d q iq o tlar ja ra y o n id a turli x ato lik lar va n o an iq lik larg a yo
‘1 
qo'y m aslik u ch u n asos bo'Iadi.