h ^ m a y d i deb, ta’kidlagan edi. Tarixiy voqelik
h ar qanday eng
П • ‘ri va eng m ukammal qonundan ham m ukam m alroqdir.
l° Tarixiy qonuniyat (qonun) - bu tarixiy jarayonlam ing ich-
Ici o'xsliash holatlarini o'zaro bog'liqlikda aks ettiruvchi zaruriy,
muhim ahamiyatga ega, barqaror holatda takrorlanuvchi aniq va
konkret munosabatlardir.
Tarixiy qonuniyatlar (qonunlar) aniq-um um iy, individu-
al-boshqaruvchi, shartli (ehtimoliy) bo'ladi. U lar tarixiy jarayon-
ni hodisalar o'rtasidagi bog'liqlik mohiyatiga
asosan tushuntirib
beradi. B.Mogilnitskiyning fikricha faqatgina sotsiologik qonuni
yat (qonun)larning mavjudliginigina tan olish yoki e’tiro f etish
fatalizmga va apologetika (ko‘r-ko‘rona himoya qilish, barcha-
si oldindan belgilangan va m a’lum qonuniyatlarga asoslangan)ga
olib keladi.
Tarixiy taraqqiyotda
muqobillik
m asalasining qo‘yilishi
ma’lum bir aham iyat kasb etdi. Dastlab XX asrning 5 0 -8 0 -y il-
larida fanda qonuniyatlarning qo'llanilishi bo‘yicha q at’iy qa-
rashlar mavjud boMgan boMsa, 80-yillarning ikkinchi yarm i va
90-yillarga kelib jam iyat taraqqiyotining turli ko‘rinishlari haqi
da so‘z yuritish imkoniyati paydo boMdi. Bu vaqtda Yevropa ta-
rixshunosligida jam iyat taraqqiyotining turli muqobil ko‘rinish-
lari bor va ulardan birining ustunligi
va jam iyatda qaror topishi
faqat tasodifga bogMiq ekanligi e ’tiro f etilgan edi.
Biroq, taraqqiyot jarayonida turli g‘oyalar va a n ’analarn i o ‘z-
o‘zidan qoMlash m um kin em as. Bo‘lishi m um kin boMgan har bir
muqobil holat obyektiv real voqelikda m a’lum darajada o ‘z aso-
siga ega boMadi. Tarixchi ularni o ‘ylab topm aydi, to'qib chiqar-
maydi, balki haqiqiy, real voqelikdan qidiradi. Jam iyat qara-
m a-qarshiliklardan, xilm a-xilliklardan iborat boMib, unda turli
g'oyalar, bir-biriga bilan raqobatlashuvchi va kurashuvchi si
yosiy
partiyalar, ijtimoiy va iqtisodiy tizim lar faoliyat ko‘rsa-
tadi. Tarixchi o ‘z tadqiqotlari jarayonida q aram a-q arshilik lar
va m uqobilliklardan nim a uchun aynan bitta m uqobillik ustun-
I'kka erishdi yoki g'alaba qozondi, degan holatni o ‘rganishi va
161
aniqlashi kerak bo‘ladi. Q onuniyat an a shu tarixiy imkoniyat.
dan foydalana olgan qaram a-q arsh ilik natijasi sifatida namoyon
bo'ladi. Tarixchi esa an a shu im koniyatlardan qanday foydala-
nilganligi va u qanday natijalarga yoki oqibatlarga olib kelgan-
ligini o'rganadi. A ksariyat hollarda voqelik sodir bo'layotgan
holatda u ning natijalari yoki oqibatlarini zam ondoshlari payqa-
masligi m u m kin , tarixchi esa ana
shu holatlarning u yoki bu
jih a tla rin i tarixiy xulosalash orqali m a’lum m a’noda oldindan
♦ko'ra olishi» kerak.
Shuni alohida ta ’kidlab o'tish kerakki, biror-bir muqobil-
likning jam iyatdagi ustunligi qonuniyatlarning am al qilishini
inkor qilmaydi, chunki subyektiv om illarning faoliyati obyektiv
shart-sharoitlar bilan cheklangan bo'ladi yoki boshqacha aytgan-
da m uqobillik h ar doim bo'lishi m um kin. Biroq bu holatning
inkor qilinishi obyektiv tarix haqidagi
tasavvurlarni kamaytira-
di va fatalizm ga ham da m avhum likka olib keladi. A lbatta muqo-
billikni yo'q joyda ham m a’lum m a’noda ko'rish m um kin, biroq
bu tarixchining tafakkuri, tarixiy jarayonlarga obyektiv ravishda
yondasha olishi va tarixiy bilim lariga bog'liqdir.
Y uqorida ko'rib chiqilgan tarix fanining m axsus qonuni-
yatlari haqidagi fikrlarga xulosa sifatida aytib o 'tish kerakki,
ko'pgina yevropalik faylasuflar to m onidan bu m asalaga umu-
m an m uam m o sifatida m unosabatda b o 'lin m ag an ,
ch unki ular
ta rix fanidagi qo nu n iy atlar (qonunlar)ning m avjudligini inkor
q ilg an lar va u n in g bilish im koniyatlarini yetarli baholam agan-
lar. U la rn in g fikricha, tarixchi sotsiologik qonuniyatlardan foy-
d alan yaptim i, dem ak tarix ham «sotsiologiyalashtirilm oqda*
(ijtim oiylashtirilm oqda), o'tm ish d ag i tarixiy jaray o n lar va hodi
salar haqidagi an iq va konkret tarixiy yondashuvlar esa yo'qqa
ch iqariladi.
U m um an bu fikrlardan ko'rinadiki, tarix fanining
Do'stlaringiz bilan baham: