Metodologiyasi

s h u
i&i
avisninaia 
»2П л:у b i l i s h n i n g u z.iga 
XOSligi 
na 
i1.
1 
История исторического знания. С. 208.

---

«. u-richi m um kin, inson tanlash huquqiga ham ega, biroq
M ' l l l l II/ 
t 
~
' o‘7.
O idiga 
qo ygaii ...oqsadiga crish :^:: uchuil im iio s c-?rmny 
!!;r,qn yoki m urakkablashtiradigan boshqa insonlar va jam iyatdagi
turli tiz im ia i u iia ii t o ‘q n a c h k e lis h i 
yoV'
т п п п .г я Ь .ы я k ir is h is h i-
ni ham e’tibordan chetda qoldirm aslik kerak.
Determ inizm
tamoyiliga ishonchsizlikning asosiy sabablari- 
dan yana biri tarixdagi voqealarning sabab-oqibat aloqadorligi- 
ni ochib berishning murakkabligidir. K am dan kam hollarda ta ­
rixiy voqealar bir yoki ikki sabab bilan bog‘liq bo‘lishi m um kin 
va bunda bir qator om illarni ko'rsatib berish va aniqlash talab 
ctiladi. Shu o'rinda aytish kerakki, pozitivistlar «teng huquqli* 
omillar (iqtisodiy, siyosiy, m afkuraviy va boshqalar) nazariyasini 
ilgari surganlar. U larning ta ’kidlashicha, bu om illar tarixchi to ­
monidan birdek o ‘rganilishi kerak (ya’ni tadqiqot jarayonida bu 
omillarning barchasiga birdek, teng va mutanosib m unosabatda 
bo'lish kerak) va tadqiqot jarayonida u yoki bu om ilni bir-biriga 
nisbatan darajasini pasaytirishi yoki birontasi boshqasidan ustun 
bo'lishi yoki asosiy va hal etuvchi om il sifatida ko'rsatilishi m um ­
kin emas. A malda esa pozitivistlar tarixiy taraqqiyotning sodir 
bo'lishini belgilab beruvchi om illarga mukammal om illar sifati­
da yondashganlar.
Aslida bu tushunchalar birm uncha murakkabdir. Sabablaming 
bir qancha darajalari mavjud. M asalan, ikki davlat o‘rtasidagi mu- 
nosabatlar bilan bog'liq (alohida) konkret, aniq va ravshan, tushu- 
narli sabablar (masalan, XIX asrning 60-yillarida Rossiya im- 
periyasining Qo'qon xonligiga (keyinroq Buxoro amirligi va Xiva 
xonligiga) qarshi urush e’lon qilishi va uni bosib olishi) bo‘lsa, ik­
kinchidan alohida maxsus sabablar ham mavjud (yuqoridagi mi- 
soldan kelib chiqqan holda aytish m um kinki, XIX asrning o'rtalari 
va ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi hududlarining kengayti- 
r‘b borishi siyosati) boMib, shuningdek umumiy sabablar (masalan, 
Rossiya imperiyasining XIX asrda boshqa mustamlakachi mam- 
lakatlar kabi dunyoni ta’sir doiralariga bo‘lib olish siyosati) mavjud- 
dir. Albatta yuqorida aytib o‘tilganidek, iqtisodiy, siyosiy, strategik,
173

---

psixologik, mafkuraviy va boshqa sabablar bu jarayonlam ing sodir 
bo'lishida omil (sabab) bo'lishi m um kin. Shundan kelib chiqqan 
holda tarixchilar tarixiy jarayonlam ing kelib chiqish va sodir 
bo‘lish jarayonlarini o 'rganar ckanlar, bir omil yoki sababni aso­
siy omil yoki sabab sifatida ko‘rsatmaydilar (yoki asoslanmaydilar) 
balki bir qancha om illar (sabablar) yoki ayni vaqtda bir guruh sa­
bablar va om illarga asoslanadilar, shu sababli bir tarixiy voqea va 
jarayonlar yuzasidan tadqiqot olib borgan tadqiqotchilarning fikr­
lari tadqiqot uchun omil bo'lgan asosiy sabablardan kelib chiqqan 
holda turlicha bo'lishi (birida siyosiy jarayonlarga asosiy e ’tibor qa- 
ratilgan kengroq tahlil etilgan bo'lsa, boshqasida iqtisodiy, yana 
birida ijtimoiy va m adaniy va h.k.) m um kin.
Tarixiy jaray o n lam in g sabablarini aniqlash borasidagi davlat- 
lar o'rtasidagi m unosabatlardan ham murakkabroq bo'lgan holat- 
lar bu eng m ashh u r davlat va jam oat arboblarining xatti-harakat- 
lari va faoliyatlarining sabablarini aniqlash jarayonidir. Chunki 
tarix nin g borishidagi ayrim holatlarga m a’lum darajada ta’sir 
o'tkazishi m um kin bo'lgan bunday arboblarning o'zlariga ham 
u yoki bu om illar ta ’sir o'tkazib turadi. Shu sababli ham tarixda 
biron-bir tarixiy shaxsning faoliyatini o'rganish eng murakkab ja- 
rayonlardan biri sanaladi. Bunday holatlarda ham tarixchilarning 
fikrlari bir-biridan farqlanishi m um kin.
Yuqoridagilarga xulosa qilib aytish m um kinki, tarixiy voqelik- 
ni aniqlashda uning sabablari va oqibatlari o'rtasidagi bog'liqlik- 
ni aniqlash tarixiy jarayonlarni tushuntirib berishning eng aso­
siy vositasi sanalgan. U jud a murakkab tushuncha bo'lib, bugungi 
kungacha tarixiy m uam m olarda uning mohiyatini tugal m a’no­
da va m ukam m al darajada ta ’riflash im koni bo'lm agan. Postmo­
dernistlar determ inizm tam oyilini q at’iy ravishda inkor qiladilar 
va tarixga uzuq-yuluq, bir-biri bilan bog'lanm agan tarqoq jara­
yonlar sifatida m unosabatda bo'lib, tarixchilar bunday tarzda ke- 
chuvchi jarayonlar va ularning mohiyatini hech qachon anglay ol- 
maydilar, degan g'oya bilan munosabatda bo'ladilar. Biroq bunday 
qarashlar tarixchilar tom onidan hech qachon m a’qullanmagan.
174

---

Tarixiylik tam oyili. 
Tarixiylik tamoyilining shakllanishi va taraq- 
etib borishiga bir qator mutafakkiriar o‘z hissalarini qo'shganlar, 
к'У 
ularning orasida asosiy fikrlar nemis «huquq tarixi maktabi* 
vakillari, fransuz restavratsiyasi davri tarixchilari va G.Gegel tom o­
nidan bildirilgan. G.Gegelning tarixiylik tamoyilining rivojlanishiga