Metodologiyasi

Modellashtirish. 
M o d ellashtirish ilm iy faoliyatning keng 
tarqalan shakllaridan biridir. B archa fanlarda m odellashtirilayot- 
gan hodisalar haqida m a’lum ot olishda, farazlar va n azariy alarn i 
ishlab chiqishda m odeldan foydalaniladi. Shu ju m la d a n ta rix ch i­
lar ham bu uslubdan tad q iq o tlar jaray o n id a keng foydalanadilar. 
Tarixiy hod isalarn i m o d ellashtirish m antiqiy shak llan tirish yor- 
dam ida am alga o sh irilad i, ya’ni fik ran m azm un-vazifaviy re- 
ja shak llantirilad i. M odellashtirish sodd alash tirish , ideallashti- 
rish va abstraktlashtirish bilan bogMiq holda am alga o shirilad i. 
U m anbalardagi m a’lu m o tlarn in g reprezentativligini tek sh irish- 
da, d alillarn in g ish on chliligini, farazlar va n azariy alarn in g h a- 
qiqiyligini tekshirish im k o n in i beradi. M asalan, ja m o an in g h o ­
latini o 'rganish uchun uni m o dellashtiriladigan boMsak, b u nda 
sotsiologiya, huquq, psixologiya h am d a ja m o a n in g o'ziga xosli- 
gi o m illarin i ham e ’tiborga olish talab etiladi. Bu esa o ‘z navbati-
199

---

da fanlararo yondashuv uslubining q o ‘llanilayotganligini ha 
anglatadi. Hi: jarayo nd a b n iiulam i nisobga olish kerakki, bos 
qa bir fan n in g m od elin i to ‘g ‘rid an to ‘g ‘ri jalb etish m aqsadga m u- 
vofiq em as, u n i fann in g tuzilishi m ohiyati nuqtayi nazarid an
sh ak llan tirish lozim .
M atem atik m odellashtirish uslubi ham mavjud. 
Bunda 
m atem atik tartib sizlik nazariyasi, ijtim oiy halokatlar nazariyala- 
rid an foydalaniladi.
Intuitsiya. 
Yaxshi m a’lum ki, o lim la r ko'pincha ilm iy m uam - 
m olarni hal etish jaray on ida intuitsiyadan foydalanadilar. Tad- 
q iq o tch in in g bunday ku tilm ag an d a yuzaga keladigan xulosasi 
keyingi jaray on d a ilm iy uslublar bilan qaytadan tekshiriladi. Ta­
rixda X IX asr oxiridayoq V.Diltey tarixiy jaray o n larn i tushunish 
va u larn i an g lash n in g asosiy uslubi sifatida intuitsiyani ko'rsat- 
gan. Biroq u n in g bu nuqtayi nazari aksariyat tarix ch ilar to m o ­
n id an qabul q ilin m a d i, bunday uslub tarix fani tad qiqo tlarin i in- 
qirozga olib keladi va xulosalar o 'ta subyektiv xususiyatda bo'ladi, 
tarixiy tad qiqo tlarda obyektiv uslublar z a ru r deb hisoblandi.
Biroq bu bilan intuitsiya tarixiy tadqiqotlarda jiddiy o 'rin
tutm aydi deb qaram aslik kerak, tarix ch id a intuitsiya o 'z fanini 
c h u q u r bilishida va ta rix c h in in g bilim donligida, u yoki bu uslub­
larn i o 'z o 'rn id a qo'llay bila olish m alakasida ko'rinishi m um kin. 
B ilim siz hech qanday intuitsiya mavjud em as, tarixiy jarayonni 
tasavvur qilish yoki his qilish uchu n albatta tarix ch in in g iqtidori 
va bilim i zarurdir. B unday xislatga ega tad qiq o tch ilar esa m azk ur 
uslubni q o'llab ajoyib ilm iy ishni am alga oshirishlari m um k in.