Metodologiyasi

aloqador s o ‘zlarn in g izoh li lug‘ati:
Xolislik (obyektivlik) tam oyili 
- tarixiy voqelik obyektivdir, ta ­
rixiy faktlar (dalillar) va m an balar obyektiv m azm unga ega bo'lib, 
tarixiy tafakkur yordam ida obyektiv haqiqatga erishish m um - 
kindir. Agar tarixchi bu tam oyilga am al qilm asa, tarixiy tadqiqot- 
ni amalga oshirishidan sam ara boMmaydi va xatolikka yo‘l qo ‘yi- 
shi m um kin. Bu m asalada dastlab X IX asrda nem is tarixchisi 
L.Ranke tarixchilarga m urojaat qilib, tarix ni obyektiv (xolislik- 
ka amal qilgan holda, xolisona yondashib) o ‘rganishga chaqir- 
di. U ning fikricha, «tarixchi o ‘tm ish n i taftish qilib (aynan «sud 
qilib*) kelajak foydasi uchun zam ondoshlarni o'rgatish emas*, 
balki faqatgina tarixiy ja ra y o n larn i tadqiqot uslublaridan foyda- 
langan holda va ta rix ch ilarn in g tanqidlariga am al qilgan holda 
qanday boMsa shundayligicha ko'rsatib berishi kerak. Bu a m al­
ga oshishi m urakkab boMgan ideal tadqiqot, biroq uni toMiq ra­
vishda am alga oshirishga harakat qilish tarixchi uchun zarurdir*. 
L .R ankening G erm aniyadagi kasbdoshlari u nin g bu fikrlari- 
ga qo‘shilm adilar va tarixchi siyosatdan chetda tu rish i m u m k in
emas, degan qarshi fikr bildirdilar. G .Treychkening fikricha «ta­
rixchi «faqatgina qabrda yotganida* siyosatdan (yoki siyosiy m an - 
sublikdan) xoli boMishi m um kin*.
M arksistlar 
- ta rix ch ilarn in g siyosatga aloqadorligini sin- 
fiy qaram a-qarshilik (yoki sinfiy m ansublik) nuqtayi n azaridan 
ko'rsatishga harakat qildilar. B unda u larn in g aksariyat ko‘p ch ili- 
gi boshqa bir marksist G .P lexanovning tarix fani biror-bir par- 
tiya yoki siyosatga bogMiq boMishi m u m k in em as, faqatgina ta ­
rixchining o ‘zi bunday holatga m ansu b boMishi m um kin , degan 
qarashlarini ham in kor qildilar. XX asr dastlabki choragida bu 
qaram a-qarshilik asta-sekin so‘nib bordi va asosan sobiq sovet 
tarixchilaridan «so‘nggi tarixiy ja ray o n lar haqida tarix faniga 
° zgartirishlar kiritish* va tarix ch ilarn i «m afkuraviy front jan g- 
chilari* sifatida shakllantirilishi talab darajasiga ko‘tarildi. B un­
day vaziyatda bu ta rix ch ilarto m o n id an tarixiy haqiqatni izlash 
va xolisona tarixiy tadqiqot olib borish am alda o‘z ah am iyatini
177

---

yo'qotdi. Sovet m afkurasi tarix fanini o 'z ta ’siriga olib uning fan 
sifatidagi mavqeiga ham p u tu r yetkaza boshladi. XX asr oxirlari- 
ga kelib tarix fanida bu q arashlardan voz kechildi.