Metodologiyasi

g a n lig in i 
qayd etib o'tgan edi.
Marksistlar esa qonuniyatlar g‘oyasida qat’iy turib oldilar. Bi­
roq ularning maqsadlari bilan inson faoliyatining natijalari bir-bi- 
riga mos kelmadi. Jam iyatda ko'plab qonuniyatlar mavjud va ular 
doimiy harakatda bo'lib, natijada ular jam lanib bir m arom da ish- 
lay boshlaydi va obyektiv qonuniyatlar sifatida namoyon bo'ladi. 
Marksistlar tom onidan ta k lif etilgan ijtimoiy-iqtisodiy formatsi- 
yalar nazariyasi jam iyat tarixiy taraqqiyotini qonuniyatlar asosida 
ro'y berishi haqida um um iy tasavvurlarni berdi, biroq ko'pgi- 
na tarixchilar tom onidan bu g'oya qabul qilinm adi, shunga qa- 
ramasdan XX asrning o'rtalari va ikkinchi yarm ida jahonning 
ko'pgina davlatlarida bu nazariyaga am al qilish keng tus olib, XX 
asrning 90-yillariga kelib bu nazariya o'z aham iyatini yo'qotdi.
A.Toynbi, O.Shpengler kabi ayrim tarixchilar va faylasuflar 
taraqqiyotning «davriy* nazariyasini qabul qildilar. H ar qanday 
madaniyat va sivilizatsiya shakllanish, taraqqiyot, inqiroz va but- 
kul yo'q bo'lib ketish davrini boshdan kechirgan. Biroq bu ta- 
m°yil ham tarixchilar o'rtasida birdek qabul qilingan g'oya hi- 
soblanmaydi. K o'pchilik rasmiy m antiq, psixologiya qonunlarini 
tan olib, hattoki bilishning o'zini ham tan oladilar, biroq tarixiy 
taraqqiyot qonuniyatlarini birdek qabul qila olmaydilar.
asrning so'nggi choragida rus tarixchilari pozitivistlar- 
nin 8
qonunlarni sotsiologiya ochadi (shakllantiradi, yuzaga
159

---

chiqaradi), tarixchi esa ularni tarixiy m ateriallarda aks 
di xolos, degan fikriga qarshi bahsga kirishdilar. M.A.Barg o w ­
ning