Metodologiyasi

T-. 
-----
I I I U I K I
bo‘!ad
Determinizm taimwili ^bp.biylil: g‘ oyiui vdllgl uavrda o‘rta 
asrlardagi U yg'onish davriga xos boMgan bashoratchilik g'oyasi 
va voqealarning «tasodifiyligi* g'oyasi o'rniga paydo bo‘ldi. Sa- 
babiylik tam oyili fransuz va nemis m a’rifatparvarlari tomonidan 
ilgari surilgan. U lar tarix - tartibsiz tasodiflardan iborat degan 
g'oyaga qarshi chiqdilar. M a’rifatparvarlarning determ inizm ta­
moyili q a t’iy m azm unga ega bo'lib, u tarixda tasodiflar bo'li- 
shi m um kin degan qarashlarni butkul inkor qilib xatolikka yo‘l 
qo'ydi. XIX asrda shakllangan evolyutsion (tadrijiylik) uslubi 
(pozitivistlar va m arksistlarning qarashlarida) sabab va oqibat- 
larning uzluksiz ketma-ketligiga asoslangan edi.
D eterm inizm tam oyili tadqiqotchining e ’tiborini tarixiy hodi­
salar va voqealarning shartli ravishda o‘zaro bir-biriga bog'liq 
ravishda sodir bo'lishiga qaratadi. Bu tamoyilga ko‘ra barcha vo­
qealar va hodisalar o ‘zaro bir-biri bilan bog'liq ravishda sodir 
bo'ladi va bir-biriga ta ’sir ko'rsatadi. Tarixchi tadqiqot jarayoni­
da tarixiy voqealar va hodisalarning sababi - oqibatlariga ko'ra 
aloqadorligini, u yoki bu hodisalarning sodir bo'lishiga turtki 
bo'lgan om illarni aniqlashga e’tibor qaratish talab etiladi. Bunda 
tizim li yondashuv yordam ida tuzilishdagi aloqadorlik o'rganiladi.
K o'pgina tarixchilar o 'z tadqiqotlarida tarixiy voqelarning 
sababini aniqlashga harakat qiladilar va bu tarixdagi zaruriyat- 
lar va qonuniyatlar aloqadorligi mavjudligining e’tiro f etilishi- 
dir. Biroq bugungi kungacha tarixiy taraqqiyot qonuniyatlarining 
mavjudligini inkor etuvchilar determ inizm tam oyilini ham inkor 
qiladilar va tarixiy voqealarning, hodisalarning tasodifiy ekanli- 
giga urg'u berib, determ inizm (sababiylik) tamoyili inson erkin- 
ligi om ili bilan mos kelmasligini ko'rsatadilar. To'g'ri, 
ta rix d a
tasodifiy va oldindan aytib bo'lm aydigan voqealar va 
h o d is a la r