Metodologiyasi

История исторического знания. С. 32.

---

fakt yoki dalil m anbalarda tayyor holda uchram asligi va mavjud 
bo'lm asligini tushunib yetdilar. «Dalilga sig'inish» va «hujjatlar- 
ga sajda qilish»ni tanqid qila boshladilar. M anbalar va dalillar­
ga m unosabatning bu tarzda o‘zgarishi esa m anbalarning obye' 
livligini shubha ostida qoldira boshladi. Ko'pgina tarixchilar va 
hatto faylasuflar ham m anbalarning tahlili jarayonida ijodiy yon­
dashuv zarurligini tan ola boshladilar. M anbalarni chuqurroq 
o'rganish ko'proq m a’lum ot olish im konini bera boshladi. Bi­
roq endi bu holatda, ya’ni «dalillarning ilohiylashtirilishi»ni tan­
qid qilish jarayonida tarixchilar ikkinchi boshqa bir muammoga, 
ya’ni endi tarixchining fikrlarini «ilohiylashtirilishi* va aksincha 
m anbalardagi obyektivlik xususiyatining inkor qilinishiga olib 
keldi. M anba m azm unining tarixchi tafakkuridan kelib chiqqan 
holdagi bog'liqlik haqida ta ’kidlana boshlandi. Bu yo'nalish tarix 
falsafasining «tanqidiy» yo'nalishi hisoblanadi. B.Kroche tarixiy 
m anbalar tarixchining tafakkuri va ongidan tashqarida mavjud 
bo'lm aydi, deb hisobladi. Tarixchining fikrlarisiz hujjatlar o'lik- 
dir, am alda tarixiy m anba tarixiy ong ichida, uning tarkibiga ay- 
lanib ketadi. Biroq, B.Kroche fikrining tarafdorlari tarixiy m an­
b aning obyektiv m azm unini inkor qilgan holda uni tarixchining 
fikriga va tafakkuriga bog'liq qilib qo'ydilar.
Angliyalik tarixchi A .M arru pozitivistlarning tarixchini fakt- 
larning qayd etuvchisi sifatida bergan bahosiga keskin qarshi chi- 
qib, tarix bilish subyektining, tarixchining ijodiy m ehnati m ahsu­
li, deb baho berdi. Biroq bu fikri bilan u ham xatolikka yo'l 
qo'ydi, ya’ni tarixchi m anbani yaratadi, deb aytgan fikrini ko'pgi­
na tarixchilar inkor qildilar.
E .K arr tadqiqotlarida tarixchining o 'rn in i bo'rttirishga qarshi 
chiqib, bu obyektiv xulosalar chiqarilishini shubha ostiga qo'ya- 
di, deb fikr bildirdi.
XX 
asr fransuz tarixchisi Lyusyen Fevr m anbalar haqida so'z 
yuritib, quyidagilarni ta ’kidlab o'tadi: «Tarix, shubhasiz yozma 
m anbalar asosida yaratiladi. Q achonki ular mavjud bo'lsa. Bi­
roq tarix yozma m anbalarsiz ham yaratilishi m um kin, qachonki
134

---

ular 
m a v ju d
bo'lmasa. Q achonki kerakli gul boMmasa, asal bosh- 
mavjud guilardan ham yig'ilishi m um kin. Shu kabi tarixchi 
ham boshqa m anbalardan m a’lum ot olishi m um kinki, bular so‘z 
yoki belgilar, m anzara yoki tasvir, Oy tutilishi yoki bo‘yincha- 
ning shakli, toshlar, m etall yoki geologik tekshiruvlar, qo‘ying- 
ki insonga va uning faoliyatiga taalluqli bo‘lgan barcha narsalar
boMishi mumkin*1.
Tarixchining m anbadan qanday axborot olishi uning m azkur 
manba yuzasidan amalga oshirayotgan tadqiqoti oldiga qo‘yilgan 
savollardan kelib chiqqan holda am alga oshiriladi. M anba hech 
qachon «o‘zi haqida o‘zi gapirmaydi*, biroq ayni vaqtda m anba- 
ning o‘zi haqidagi m a’lum otlarni aynan o ‘sha m anbaning o‘zidan 
ham olinishi mum kin. Biroq bu m a’lum otlar aynan shu m anba 
yoki uning muallifi (m ualliflari)ga taalluqli bo'lgan holda, ta d ­
qiqot muammosiga aloqador boMmasligi m um kin.
Ingliz tarixchisi va faylasufi R .K ollingvudning fikricha, 
«dunyodagi barcha narsalar u yoki bu haqdagi muayyan m a’lu­
motlarni o‘zi aks ettiradi*2. Biroq shu o‘rinda ta’kidlab o'tish ke- 
rakki, bu narsalar qachonki tarixchi tom onidan unga aniq bir 
«savol* berilgan taqdirdagina «guvohga* aylana olishi m um kin.
Ayrim tarixchilar esa m anbani ijtimoiy faoliyat mahsuli ham da 
obyektiv tarixiy voqelik aksining shakli deb hisobladilar. U larning 
fikricha, manbalar ijtimoiy hodisa boMib, ularda ijtimoiy m uno­
sabatlar aks etadi, m anbaning o‘zi esa obyektiv voqelikning sub- 
yektiv obraz (siymosi, qiyofasi, shakli)dir. Bu nuqtayi nazar taraf- 
dorlarining e’tirof etishicha, m anba tarixchiga bog‘liq boMmagan 
holda mavjud bo‘ladi, faqatgina m anbaning bilish jarayoniga jalb 
etilishi tarixchiga bogMiqdir. Tarixchi manbani yaratmaydi, balki 
undan m a’lumotlarni ajratib oladi.
N.Jo'rayevning fikricha, tarixiy m anbani o'rganish, uning 
asosli yoki asosli em asligini aniqlash tarixiy tadqiqot uchun
2