Metodologiyasi

Fundamental nazariyalar bu ijtimoiy-iqtisodiy tuzum ga bog'liq
nazariyalar, sivilizatsiyalar nazariyasi, tarixiy jarayonlarning
davriy (siklik) nazariyalari, m odernizatsiya nazariyasi va bosh-
qalardir.
Xususiy nazariyalar esa o'rta asrlar shaharlari nazariyasi, im -
periyalar nazariyalari kabi bo'lib, alohida hodisalarga yo'naltiril-
gan bo'ladi. Tadqiqotlar jarayonida aholi m obilligining sotsiologik
nazariyasi, konfliktologiya va boshqa bir qancha nazariyalar ham
qo'llaniladi. Nazariyada uning predmetga bog'liqligi, to'liqli-
gi va m ukam m alligi, aynan bir xillikka m oslik va tenglik da­
rajasi (adekvatnost), interpretatsiyaga m oyilligining darajasi va
uning tekshirilishi imkoniyati darajalari kabilar m uhim aham i­
yatga egadir. K.Popperning ko'rsatib o'tishicha, har qanday naza-
riyaning m uallifi eng avvalo o'z nazariyasini o'zi inkor qilish-
ga urinib ko'rishi lozim (soxtalashtirish prinsipi), qachonki u o'z
nazariyasining qo'llanilishi uchun yaroqliligini aniqlay olgandan
so'nggina uni amalda qo'llash maqsadga muvofiqdir. Nazariya-
ning aniq qo'yilishi tadqiqotning natijasiga bevosita bog'liq bo'la-
257

---

di, shuningdek bunda y o ‘l qo'yilish i m um kin boMgan xatoliklar
ham aynan nazariyan ing m ukam m alligiga b o e ‘liqdir. Bunda tad-
qiqoi jarayonida aniqlangan fakiiar, dalillar, voqealar o'rtasidagi
bog'liqliklar va boshqa shu kabi om illardan kelib chiqqan holda
am alda q o'llanilayotgan nazariya boshqasi bilan alm ashtirilishi
yoki uni qaytadan takom illashtirish talab etiladi.
Tkishuntirishda tushuncha va kategoriyalarning o ‘rni. T u sh un­
cha b ilish n in g nazariy darajasida sh ak llan ad i. T arixchilarda