Metodologiyasi

n a z a r id a n
o 'tm ish haqida xulosa chiqaram iz, biroq bu bilan cheklanib qol- 
sak, o 'tm ish n i ham , kelajakni ham to'liq tasavvur qila olmaymiz.
Bu bilan u ju d a to'g'ri fikrlagan edi.
124

---

-г-, 
bilish retrosnektiv xususivat kasb etadi. Bunda tari-
1 (1» 1Л1.Т ---------
xiy tadqiqot jarayonida zam onaviylikdan o'tm ishga tom on, ya’ni 
oqibatlarning sabablarini izlashga asosiy e ’tibor qaratiladi. Bunda 
tarixiy jarayonlar va hodisalarni avvalgi va keyingi holati bo‘yi- 
cha butun boricha tasvirlash im koniyati yuzaga keladi. To‘g‘ri 
bunda o‘tm ishni m odernizatsiyalash, ya’ni tarixiy voqelar- 
ning zamonaviy talablarga m oslashtirilishi yoki arxaiklashtirish, 
ya’ni tarixni ayni eski holatining xususiyatlarini ilgari surishga 
yo‘l qo‘yilishi m um kin. Ayni vaqtda zamonaviy tarixchi uchun 
o‘tmish haqida va o‘tm ishni tasavvur qilish va his etish murak- 
kablik tug‘diradi, chunki o ‘sha davr tarixchilarining o ‘zlari ham 
o‘z zam onlari va o'zlaridan avvalgi davrlarni tushunishda va tav- 
siflashda xuddi shunday qiyinchiliklarga duch kelganlari tabiiy.
Tabiatdan farq qilgan holda jam iyatda ongi va tafakkuri ji­
hatdan yuksak iqtidorga ega bo‘lgan ham da o‘z oldiga aniq bir 
maqsad qo‘yib unga erishishga harakat qiladigan insonlar ha- 
rakatda bo'ladi va faoliyat yuritadi. Bundan tashqari tabiiy fan­
larda obyekt va subyekt bir-biriga qaram a-qarshi turadigan bo‘lsa, 
tarix fanida o ‘zaro m unosabatlar birm uncha murakkab jarayondir. 
Tarix fanida subyekt, ya’ni tadqiqotchining o‘zi ayni vaqtda ta ri­
xiy jarayonlarning ishtirokchisi ham dir. Bu holatda tarixchi, ya’ni 
subyekt tarixiy jarayonlarni chetdan turib kuzata olmaydi va b u n ­
da insonning o ‘z-o‘zini, o ‘zining faoliyatini bilish va tahlil qilish 
jarayoni kechadi. Tarixchi tadqiqotchi tadqiqot davomida ta ri­
xiy jarayonlarda faoliyati m uhim aham iyat kasb etuvchi insonlar 
faoliyatini tadqiq qilar ekan, uning tarixiy bilish darajasi qiyosiy 
xususiyatga ega bo'ladi va bunda tarixiy jarayonlardagi insonlar 
faoliyati turli darajada baholanib boriladi. Tarixchi tarixiy ja ra­
yonlar va voqealarning aham iyatini aniqlagan holda, ayni vaqt­
da insonlar faoliyatiga ham baho beradi. Bu tarix fanining o ‘zi- 
ga xosligidir. Tarix fani haqida fikr yurituvchilarning ko‘pchiligi 
°datda qo‘lga kiritilgan natijalarning subyektivligi haqida fikr 
bildirib, buni mutlaq haqiqatga erishishdagi eng katta to'siq deb 
hisoblaydilar.

---

H aqiqatan ham , I.K ovalchenkoning fikr bildirishicha, ta­
rixiy bilish ikki karra subyektlangan bo'lib, birinchidan 
tarty
clii swbyckiiv xaraKteraagi tarixiy m anbalar bilan ishlaydi va ik- 
kinchidan, ayni vaqtda m anbalardagi faktlarning, ulardagi tarixiy 
voqealar va tarixiy jarayonlarning tavsiflari keltirilgan m a’iumot- 
larning interpretatsiyasi jarayonida ham um um iy xulosalarni be- 
rishda o 'zin in g shaxsiy, subyektiv fikrlarini berishga m ajbur bo'la­
di. Adabiyotlarda tarixchining subyektivligini obyektiv haqiqatga 
erishishdagi asosiy to'siq sifatida ko'rsatilsada, bu yerda subyek- 
tivlikning sifati aksincha, uzoq o'tm ishga kirib borish im konini 
beradi. B uning o'ziga xosligi va isboti shundaki, G eradotdan 
boshlab barcha buyuk tarixchilarning asarlari va ularning tarixiy 
m a’lum otlari bugungi kunda ham o'z aham iyatini yo'qotm agan 
va barcha tarixchilar uchun qim m atli m anbalar bo'lib sanaladi, 
ayni vaqtda u lar tarix fanining rivoji va taraqqiyoti uchun bugun­
gi kunda ham xizm at qilm oqda.
Plyuralizm tarafdorlari ayni bir tarixiy voqea yoki jarayonning 
turli asoslari va qonuniyatlari mavjud deb fikrlaydilar. Bunday 
tu rli-tu m an lik qarashlarining mavjudligi tarixiy tadqiqot obyek- 
tinin g m urakkabligini, ya’ni tarixiy voqelikning yuz berishining 
turli holatlari bilan izohlaydilar. Tarixiy reallikning o 'zin i turli- 
chadir, uning yuzaga kelishi va turli o'zaro aloqalarini o'rganish 
kerak, deb hisoblab, tarixiy voqelik yoki tarixiy reallikni tarixiy 
m anbalar yordam ida tiklanadigan ayrim m a’lum otlar tarzida 
tushuntirishga harakat qiladilar. Plyuralizm g'oyasi tarixchining 
dunyoqarashidagi turlichalik va uning metodologik bilim lari bi­
lan bog'liqlikni ilgari suradi.
Tarixda barcha tarixchilar tom onidan birdek isbotsiz qa­
bul qilinadigan biror-bir nazariya, hattoki eng aham iyatli va eng 
dolzarb tarixiy tushunchalar va kategoriyalar borasida ham ta­
rixchilar o'rtasida yagona kelishuv mavjud emas. Shundan tarix 
fani metodologiyasidagi polisem antlilik tushunchasi kelib chiqa- 
di. Buni esa ayni bir tarixiy voqea va hodisa yoki jarayonning tur- 
licha interpretatsiyalanishi bilan tushunish m um kin. Bu esa tarix
126

---

ni chuqurroq anglash va bilish im koniyatini beradi. Barcha 
T ^ ^ t a t s i v a l a r o‘zaro um um iylik kasb etib, o'tm ish voqealari