Metodologiyasi

va 
jarayonlar haqida m ukam m ai tasavvurm ng 
y m a u iiM iig n i n .-
kon beradi. Buning asosiy jih ati shundaki, u keyingi tadqiqotlar 
u c h u n
yo 
n a lis h la r n i a n iq la b
beradi. Tadqiqotlar jarayonida av- 
valgi tadqiqotlarning xulosalariga aniqlik kiritiladi va xulosalar 
mukammallashtiriladi va ilmiyligi oshiriladi. Bu esa bilish jara- 
yonining tugallanm asligini ko‘rsatadi va turli fikrlar to‘qnashuvi 
natijasida ishonchliroq xulosalarning chiqarilishiga imkon beradi.
Tarixiy bilishning asosiy m aqsadi - obyektiv va xolis, tizim -
li, konkret jam iyatning taraqqiyotidagi tarixiy jarayon haqidagi 
konkret bilimga va ilmiy jih atd an asoslanilgan tarixiy haqiqatga 
erishish hisoblanadi1.
Tarixchidan o‘ziga ortiqcha ishonm aslik va ortiqcha baho ber- 
maslik, balki bilish jarayonida qiyinchiliklarni yengib o‘tish talab 
etiladi. Chunki tarix fanining shunday xususiyati borki, bu bar­
cha ijtimoiy va gum anitar fanlarning ilmiy sohadagi yutuqlarini 
umumlashtirgan holda integrallashtirish va ularni tarix fani tad- 
qiqotlarida kompleks qo‘llashdir. Bu tarixchi uchun g‘oyatda mu- 
rakkab vazifadir.
Tayanch tushunchalar:
D eterm inizm , indeterm inizm , (sababiylik) tamoyili, mark- 
sizm, postm odernistlar, relyativizm, subyektivlik, tamoyillar, bi­
lish tamoyillari, tizim lilik (sistemalilik) tamoyili, sistema, dial- 
ektika, tizim lilik uslubi, xolislik (obyektivlik) tamoyili, tadqiqot 
obyekti, o'tm ish haqida tasavvur, retrospektiv, ikki karra subyek- 
tlangan bilim, fikrlar xilm a-xilligi, tarix fanining kompleks xar- 
akterliligi, postm odernistlar, ssiyentistlar, antissiyentistlar, pozi­
tivistlar, neokantchilar, marksistlar, interpritatsiya, prezentistlar,
Баринова Е.П., Иполлитов Г.М., Бобкова Е.Ю. Основы теории и
методологии исторической науки: Учебное пособие в схемах. 2010.
127

---

m odernizatsiyalash, arxaiklashtirish, plyuralizm , mutlaq haqiqat 
qiyosiy xususiyat, polisem antlilik
mm
MavzuRi ir.usiahkamiash uchun savoiiar:
i T-jriviy bjlish 
oimiiiidu ucnug.
2. Bilish tam oyillari va ularning regulyativ funksiyalari tu- 
shunchalarining m azm uni.
3. B ilishning subyekti nim a?
4. Bilish subyektining faolligi nim a?
5. Obyektivlik tam oyilini sharhlab bering.
6
. XX asrda obyektivlik tamoyiliga xujum qanday tushuncha?
7. Sababiylik tam oyilini tushuntirib bering.
8
. Tasodiflar, tartibsizliklar, tarixiy voqealarning sabablari 
tush unchalarining m azm uni.
9. Sabab va oqibat aloqalarini ochishning murakkabligi nima?
10. Tarixiylik tam oyilini tushuntirib bering.
11. D ialektik uslub qanday uslub?
12. Tarixni m aterialistik tushunishning mohiyati?
13. Tuzilish va jarayon tushunchalari.
14. T arixning fan yoki san’at ekanligi borasidagi qarashlar ha­
qidagi fikringiz.
15. Ijtimoiy va tabiiy fanlar uslublarining o‘zaro bog'liqligi 
qanday holatlarda ko'rinadi?
16. Tadqiqot obyektining o'ziga xosligi.
17. B ilishning retrospektiv xarakteri deganda nim ani tushu- 
nasiz?
18. Ikki karra subyektlangan bilim nim a?
19. Fikrlar xilm a-xilligining aham iyati.
20. Tarix fanining kompleks xarakterliligi nim alarda aks etadi?
Mavzuga aloqador so'zlarning izohli lug'ati:
Volyuntarizm — falsafada voqelikning negizi irodadadir deb 
biluvchi va obyektiv taraqqiyot qonunlarini rad etuvchi idealis- 
tik yo‘nalish. Psixologiyada irodani psixik hayotning asosiy omi-
128
i- 
л Р
h