tushirish
ishlariga alohida e ’tibor berilgan
va hatto bu voqealarni
qog'ozga
tushirib boruvchi maxsus kishilar ham shakllangan.
Ilk o'rta asrlar tarix in in g m uhim jihatlari va jam iyat hayoti
ning turli jihatlarini aks ettiruvchi yana bir m uhim m anbalardan
biri
0
‘rxun-Yenisey bitiktoshlari V asr o'rtalari - V III asr bi
rinchi yarmida Sharq, xususan Osiyoning bepoyon hududlari-
da hukmronlik qilgan va o ‘z davlatchiligini shakllantirgan turkiy
xalqlarning tarixiga oid m anbalardir.
0 ‘rxun-Yenisey bitiktoshlari V -V III asrlarda qadimgi turk ti-
lidagi va yozuvidagi tarixiy yodgorliklar hisoblanadi. M o'g'ulis-
tondagi 0 ‘rxun va Janubiy Sibirdagi Yenisey
daryolari sohillari-
da topilgani uchun ham m azkur yodgorliklar um um iy holda shu
nom ostida yuritiladi. M o'g'ulistondan Shimoliy dengizgacha,
Uraldan Saxalinga qadar davom etgan hududlarda shu yozuvdagi
yodnomalar uchraydi. Shimoliy Kavkazda XV asrda ham 0 ‘rxun
yozuvidan foydalanilgan. O 'zbekiston hududlarida (Farg'ona,
Surxondaryo), Q ozog'istonning Talas vodiylaridan 20 dan ortiq
turkiy—run yozuvi yodgorliklari topilgan.
Qadimgi turkiy yozuvlardan biri hisoblangan O'rxun-Yenisey
yozuvining ilk ko‘rinishlari davlatning m a’naviy hayotida ham
katta ahamiyatga ega boMgan. Lekin bular
turkiylarning dastlab-
ki yozuvlari emas, Sirdaryo bo'ylaridan (m iloddan avvalgi III—II
asrlar) hamda QozogMstonning Issiq qo‘rg‘onidan (m iloddan av
valgi IV asr) topilgan yozuvlar ham turkiylarga xos bitiklar hi
soblanadi. Bu bitiklar orasida albatta O'rxun-Yenisey bitiktoshlari
alohida tarixiy aham iyatga ega, ayniqsa Kultegin, Bilga xoqon,
To'nyuquq yodnom alarida turk xoqonligi va uning bir qator dav-
latchilik
masalalari, boshqaruvi, davlatning tanazzuli, siyosiy
tarqoqlik kabi holatlar haqida qim m atli m a’lum otlar mavjud.
Kultegin bitiktoshi 732-yilda Turk xoqonligi (551-745)ning lash-
karboshisi sharafiga o'm atilgan. Bitiktosh ikki qismdan — Kichik
va Ulug' bitikdan (muallifi Yo'llig' takin) iborat. Bitikda Tabg'ach,
Tibet, So'g'd, Turkash, Q irg'iz kabi nom lar tilga olingan. Bitik
tosh lar XIX
asr oxirlarida topilib, U. Tomsen tom onidan o'qilgan
va ilmiy m uom alaga kiritilgan. Turk - run bitiklari AQSH, Pol-
sha, Vengriya, Finlyandiya va Turkiyada ham o‘rganilgan. Rossi-
yada V.Radlov, S.Malov, I.Stebleva ishlari m a’lum. 0 ‘zbekistonda
Fitrat, A.Qayumov, N .R ahm onov va boshqalar tadqiqot ishlarini
chop qildirganlar.
Tarixiy tafakkur va tarix falsafasi m a’rifatli jam iyat qurishning
m uhim om ili
boMib xizm at qilar ekan, tarix bunda o ‘tm ishni
anglash, uni his etish va tushunish pirovardida kishilar ruhiyatida
m a’naviy va ruhiy e ’tiqodni shakllantirish va bu orqali jamiyat-
ni m a’naviy jih atd an isloh qilish, ayni vaqtda o‘zlikni anglash va
m illiylikni saqlab qolishda eng m uhim omil boMib xizm at qiladi.
«Albatta, h ar qaysi xalq yoki m illatning m a’naviyatini uning
tarixi, o ‘ziga xos urf-odat va a n ’analari,
hayotiy qadriyatlaridan
ayri holda tasavvur etib boMmaydi. Bu borada, tabiiyki, m a’naviy
meros, m adaniy boyliklar, ko‘hna tarixiy yodgorliklar eng muhim
om illardan biri boMib xizm at qiladi*1.
Sharqda, xususan hozirgi 0 ‘zbekiston hududlarida yashab ijod
qilgan fozil kishilar
tom onidan yaratilgan tarix, shuningdek geo-
grafiya va falsafaga oid asarlarning aksariyatida tarixiy jarayonlar
va voqealarni yoritib berishga katta o‘rin berilgan. Qizig‘i shunda-
ki, XV asrgacha boMgan davrdagi bu asarlar m ualliflari orasidan
(N arshaxiy, Juvayniy kabilarni hisobga olm agan holda) bironta-
sini aynan tarixchi deb ko‘rsatish mushkul yoki ular sanoqligina,
sababi
sharq tarixnavisligining, asosan islom olami tarixnavisla-
rin ing ko'pchiligi tarixdan boshqa sohalarda ham yetuk olim lar
va fozil kishilar hisoblangan. Bu esa ularga tarix sohasidagi bi-
lim larni faqatgina ro‘yi-rost voqealarni tavsiflash (tarixiy materi-
alizm ) orqali em as, balki ularning
kelib chiqish sabablari, maz-
m uni va natijalari ham da oqibatlarini ham tahlil qilgan holda,
ularning alohida shaxs yoki insonga va ayni vaqtda mamlakatga,
jam iyatga ta ’sirini falsafiy m ushohadalar orqali yoritib berishla-
riga imkon bergan. Tarixni yoritishga boMgan bunday yondashuv-
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
