Metodologiyasi

P ostm odernizm (poststrukturalizm ). 
XX asrn in g 70-yillariga 
kelib tarix iy b ilish n in g b ir q ato r nazariyalari q ay ta ko'rib ch iq i- 
la b o sh lan d i. N atijad a n aza riy ala r qatoriga «lingvistik burilish* 
h a m d a «sem iotik yondashish* nazariy alari (uslublari) qo'shildi. 
Y angi yondashuvga ko'ra tarix iy b ilish n in g obyekti hisoblangan 
ta rix iy voqelik til va ta laffu z am aliyotiga aso san sh ak llan tirili- 
shi k o 'zd a tu tild i. Til om ilig a faqatgina m uloqot vositasi sifatida
190

---

em is balki fikrlash, m a’n aviylikning asosi boMuvchi o m il, fik r­
l a r n i
fcos‘!«vrbi om il sifatida ham aarald i. T il voqelikni 
aks 
e t t ir m a y d i, 
«aks ettiruvchi* h a r d o im h am «aks ettn ilu v ch i»
bilan aynan bir xilda boMmaydi. Bu tu sh u n ch ad a n kelib ch iq ad i- 
gan fikr shuki, m a n b an in g m a in i va tarixiy n a ira tiv (tarix iy vo- 
qelikka (tarixiy m a n b alar va fakt (dalil)larga) u m u m iy yaxlitlik- 
d a
qarash (qabul qilish)ga ishonchsizlik paydo boMadi. S h u n d an
kelib chiqq an holda m a tn la rn in g m a’n o larin i o ch ib b erish (o‘qiy 
olish), m a zk u r m atn lard ag i m ad an iy xususiyatlarni ko‘rsatib be- 
ra olish, ayni vaqtda esa m an ba m atn id ag i til x u su siy atlarin in g
o'zgarib bo rishiga diqq atni q aratish talab etildi.
T arix ch i-p o stm o d ern istla r m a tn n i o by ektlashtirilgan belgi si­
fatida em as, balki n arsa n in g sh artli ravishdagi sh ak li boMgan va 
ayni vaqtda ko'plab izohlarga va ta ’riflarg a asos boMuvchi bel- 
g i l i
kod (h a rfla rd a n tu zilg an m axsus belgi, ish o ralar)lar sifati­
da ta ’kidlaydilar. B undan esa m a tn la rn i deshifrovka (nomaMum 
h a rfla r bilan yozilgan n arsan i o ‘qish, o chish) va ax b o ro tn i yet- 
kazib berilishi m asalasiga e ’tib o r ku ch ay tirild i. M an b an in g ti- 
li 
o ‘tm ish n i va o 'tm is h o b razlarin i gavdalantiradi. T arixchi o ‘z 
taassu ro tlarin i so‘zlarga ay lan tirad i, tarix ch i ta d q iq o tch i (m an ­
bani o ‘quvchi) esa u n i so‘zla r vositasida obrazlarga aylantirad i, 
biroq ayni sh ak llan tirilg an o b razlar o ‘rtasidagi farq, ya’ni ta rix ­
chi (m an b a n i yozuvchi) va ta d q iq o tch i (m an b an i o ‘qu v ch i)larn in g
sh ak llan tirg an obrazlari b ir-b irid a n keskin farqlanishi m u m k in .
M atn dekonstruksiyaga m oyildir, m a tn d an ta sh q a rid a hech 
narsa yo‘q — ya’ni, em p irik m a teria lla r mavjud em as va ta ri­
xiy tajriba h am yo‘q. Tarixchi faqatgina m atnga bogMangan hol­
da va u n d a n kelib chiqib voqealarga n isbatan o ‘z in in g tavsifini 
keltirishi va m u n o sab atin i bildirishi m um k in . B u n d a h a r q a n ­
day tanqidiy ta h lil va in terp retatsiy a ta rix c h in in g m atn ga a lo ­
qad o r em asligidan kelib chiqib in k o r q ilin ad i. A m erik a lik olim
D .L ekarp p o stm o d e rn istla rn in g yuqoridagi fik rlari va q arash la- 
rini o ‘z in in g « m atn n in g o 'zid a h am hech narsa m avjud em as» 
degan tu shu nch asi bilan «boyitdi*. Shu o ‘rin d a I.M .Savelyev va
191

---

A .V .P o letayevlarning b ir fik ri o ‘rin lid ir, u la r k in o y ali ta rz d a «bir 
n arsa ko‘n g iln i x o tirja m q ilad ik i, u h a m b o is a k o 'p g in a tarix ch i- 
la rn in g o 'z la ri h a m p o s tm o d e rn is tla r d is k u rs in i tush u n m ay d ilar* .
P o s tm o d e rn is tla rn in g fik rlari a g a r y u q o rid a g i q a ra s h la r bi­
lan c h e k la n g a n d a h a m ta rix c h ila rn in g jid d iy q arsh ilig ig a duch 
k e lm ag a n b o ‘lardi. P o s tm o d e rn istla r o ‘z q a ra s h la rid a logotsen- 
triz m — ra ts io n a llik g ‘o y a la rin i, m a o rif va ta ra q q iy o tn i, «katta* 
n a rra tiv la r (ta rix iy v o q elik k a (tarixiy m a n b a la r va fakt (dalil)lar- 
ga) u m u m iy y a x litlik d a q a ra sh (qabul q ilish )n i in k o r q ilg an h ol­
d a g 'o y a la rn i ilgari su rd ila r. S h u n in g d ek , fa n n in g m avqeini ham
q ay ta ko‘rib ch iq ib , u n i «diskurs* tu sh u n c h a si b ila n a lm a sh tirish - 
ga h a ra k a t q ild ila r. U la r ta rix c h i m u ta x a ssislig in in g m utaxassislik 
sifatid agi m a v q e in i, ta rix iy bilish ta m o y illa rin in g m avju d lig in i, 
ta rix iy v o q e lik n in g h a q q o n iy (obyektiv) bilish im k o n iy atlarin i 
h a m sh u b h a o stig a o ld ilar. B iroq ta rix c h ila r p o s tm o d e rn is tla rn in g
b ir q a to r fik rla rin i in k o r q ild ila r va u la rn i qoM lam adilar. Ya’n i, 
p o s tm o d e rn is tla r to m o n id a n ilgari su rilg a n « m a tn d a n ta sh q a rid a
h e c h n a rsa m av ju d em as*, «tildan ta sh q ari* re a llik m avjud em as* 
d eg an q a ra s h la r q a t’iy ravish d a in k o r q ilin d i. B iroq m a ’lum davr 
o ra lig 'id a ta rix c h ila r bu q a ra s h la rn i «y u m shatib* b o rd ilar, ay rim
u s lu b la rn in g s a m a ra li jih a tla rid a n , x u su sa n ta rix iy m a n b a la rn in g
ta h lili va n a rra tiv la rd a n ta d q iq o tla rd a foy dalan a b o sh la d ila r, bi­
ro q ay n i v aq td a y u q o rid a in k o r q ilin g a n jih a tla r n i h a m n a z a rd a n
c h e td a q o ld irm a d ila r.
Y u q o rid a g ila rg a x u lo sa sifatida aytish m u m k in k i, m a z k u r 
q ism d a b a rc h a falsafiy ta m o y illa r h aq id a h a m s o ‘z y u ritilm a - 
d i. J u m la d a n , e k z iste n sia liz m va u n in g ja m iy a td a g i shax s fojeasi 
m a sa la la ri, s h u n in g d e k ta rix n in g d in iy falsafasi m a salala ri h a q i­
d a h a m to ‘x ta lib o ‘tilm a d i. Bu va bu kabi b ir q a to r y o n d ash u v lar 
tu r li-tu m a n ta rix c h ila r n in g d u n y o q a rash ig a t a ’sir o 'tk a z ib kelgan. 
A g ar ta rix c h i, a y n iq sa yosh ta d q iq o tch i o ‘z ilm iy ta d q iq o tla ri ja ­
ra y o n id a bu kabi m a salala rg a du ch kelsa, en g avvalo m a z k u r y o n ­
d a sh u v la r b o ra sid a g i ilm iy adab iy o tlarga m u ro jaat q ilish i va k o 'ri- 
la yotgan m a sa la y u z a s id a n h a m d a y u q o rid ag i y o n d ash u v larn in g
192

---

tadqiqot uch u n sa m a ra b e rish i m u m k in boMgan im k o n iy a tla ri y u - 
ris id a n xuiosa c h iq a ra o lish i, y e tarlic h a b ilim g a ega boMishi t a ­
lab etiladi.