Metodologiyasi

tarixchilriri va m u tafak k iiiari to m o n id a n
q a t’iy ravish­
d a rad etild i. B iroq ay rim h o llard a xorij ta rix c h ila ri to m o n id an
ta rix fan id a sin fiy y o n d a sh u v n in g qism an o 'z g a rtirilg a n ho latda- 
gi k o ‘rin ish la ri b o ‘y ic h a, y a’ni m ulk iy d a ro m a d i darajasiga qarab 
o ‘rg an ish h am u c h ra b tu rd i.
F.E ngels K .M a rk sn in g ta rix n i m aterialistik tu sh u n ish b o rasid a­
gi q a rash la ri h aq id a fik r b ild ira r ek an , b u n d a x ato lik lar h am mav- 
ju d lig in i ta ’k id lab o ‘tgan. Bu vaqtda ayrim ta rix c h ila r to m o n id an
iqtisodiy o m ilg a ta rix iy ja ra y o n la rn i belgilab beruvchi taraqqiyot- 
n in g yagona o m ili sifatida q aralg an , bu esa «soxtalashtirilgan m a- 
terializm * tu s h u n c h a s in in g sh ak llan ish ig a olib keldi. A slida esa, 
iqtisodiy o m il ta ra q q iy o tn in g yakun iy bosq ich ida m u h im o 'rin
tu tg a n bo‘lsa, ay n i vaq td a tarix iy ja ra y o n la rn i belgilab beruvchi 
va ja m iy at taraq q iy o tig a ta ’sir o 'tk azu v ch i siyosiy, huquqiy, maf- 
kuraviy, falsafiy, din iy , adabiyot va sa n ’at kabi asosiy o m illa m in g
m avjudligini h am e ’tib o rd a n ch etd a q o ld irm aslik kerak.
XX
a s rn in g 9 0 -y illa rig a kelib m arksizm q arash lari asosida- 
gi « tarix n i m a te ria listik tu sh u n ish * g‘oyasi ta rix c h ila r to m o n id an
rad etildi va bu ta m o y illa r asosida am alga o sh irilayotgan ta ri­
xiy ta d q iq o tla r h am b a rh a m to p d i, endi ta rix c h ila r ta d q iq o tlar ja ­
rayonida ilm iy ijodiy e rk in lik k a erishib, shu vaqtgacha «yagona 
va to ‘g‘ri* d eb h iso b la b keling an ta rix n i m a terialistik tu sh u n ish
g ‘oyasi va ta d q iq o tla rn i h a m shu q arash d an kelib ch iqq an holdagi 
«ilm iy x ulosalarga m o slash tirish * d an voz kechib, ta rix n i u m u m - 
fan ta d q iq o tlari ta m o y illa rid a n kelib c h iq q an holda ilm iy va ta ­
rixiy, obyektiv jih a td a n ta d q iq qilish im koniyatiga ega b o 'ld ila r va 
bu ja ra y o n la r hozirgi k u n d a h am ta k o m illash tirib va m u k a m m al- 
lash tirib b o rilm o q d a .
N eokantchilik. N e o k a n tc h ilik p o zitiv istlarn in g q arashlarig a 
qarsh i ta rz d a s h a k lla n ib , X IX a srn in g 8 0 -y illarid a V .D iltey to ­
m o n id a n ilgari su rilg a n . U la rn in g q a rash la rich a ijtim oiy hayotda 
h ech q an d ay q o n u n iy a tla r m avjud em as, ta rix c h in in g subyektiv
188

---

x atti-harakatlari (b o sh id an k ech irg an lari, ko 'rg an -b ilg an lari) bi- 
i;?h n in e eng asosiy vositasidir, ta rix iy d a lilla r - b ilish n in g asosiy 
d aiillarid ir deb lusoblaydilar. F an d ag i (ilm dagi) ong, aql, idrok 
haqidagi (bunga ta rix n i h am q o ‘sh ad ilar) b ilish n in g eng asosiy 
vositasi bu - tu sh u n ish va intuitsiya (sczgirlik)dir deb k o'rsata- 
dilar. N e o k an tc h ila rn in g ta ’k id lash ich a, ta rix individual, alohida 
konkret h olatlar bilan bog‘liq b o 'lad i, ta rix poeziyaga va sa n ’at- 
ga yaqin bo'lib, k o 'pro q tavsifiy xususiyatga egadir. V .D ilteyning 
«ong, idrok haqidagi fan»ning tab iiy fanlarga q aram a-q arsh i 
qo'yishi tu sh un ch asi n e o k a n tc h ila rn in g B aden m ak tab id a W i n -
delband va G .R ik k e rtla r to m o n id an y a n ad a rivojlantirildi. G .R ik - 
kertning ta ’kidlashicha tabiiy fan la r u c h u n asosiy uslublar yetak­
chi m avqeda (generallashgan) b o 'lib , u m u m lash tiru v ch i (ya’ni 
jarayonlarni o 'rg an ish d an b o shlab tiz im la rn i o 'rg an ish g ach a, tav- 
siflashdan tah lilg a o 'tish i kerakligi to 'g 'risid ag i fikr) xususiyat­
ga ega. Tarix u chu n esa uslublar in dividual xususiyatga (alohida 
yakka jaray o n n i yoki h o latn i ta d q iq o t ja ray o n id a u stun qo'yish) 
egadir. N eo k an tc h ila r to m o n id a n ilgari su rilg an eng asosiy uslub
— d alillarn i qadriyatlarga ten g lash tirish d ir. B unda qad riy atlar si­
fatida ho disalar yoki d a lilla rn in g a h am iy ati k o 'rsatib beriladi. Bu 
o 'rin d a davlat, san ’at, d in k ab ilar tu sh u n ilg an . T arix n in g p red ­
m eti sifatida esa in so n iy a tn in g m a d an iy hayoti ko'rsatilib, ta rix n i 
individuallashtiruvchi em p irik fan d eb h iso blanad i.
G arch i bu q arash la r b arch a ta rix c h ila r to m o n id a n birdek q a ­
bul q ilin m ag an b o 'lsad a, ay rim ho llard a u la rn in g o'zgargan va 
yangilangan holatdagi elem en tlari ta rix iy tad q iq o tlard a u chrab 
tu rad i. K o'plab faylasuflar va ta rix c h ila r ta rix fanida nazariya- 
ning m u h im lig in i in k o r q ilad ilar va g arch i ta rix n in g fan sifatida- 
gi m a qom in i asoslab b erish d a yetarli b o 'lm a sa d a tarixdagi tak- 
rorlan m aslikk a va ind ivid u allik k a u rg 'u b erad ilar h am d a bu n i 
o 'z o 'rn id a ta rix n i «so xtalashtirilgan sotsiologiyalashtirish»dan 
m a’qul deb hisoblaydilar.
S tru k tu ralizm . T arixiy voqelikni o 'rg an ish va tadqiq etish d a- 
gi individuallashtirish uslubiga q a ra m a -q a rsh i ravishda stru k tu ra -
189

---

listlar stru k tu rali-v azifav iy va s tru k tu ra li-tiz im li ta h lil uslubini 
ta k lif qilib ch iq d ilar. Bu