Metodologiyasi

Tizimli yondashuv va tizimli tahlil. 
T iz im — real v o q elik d a- 
gi alo h ida tarkibiy ja ra y o n la m in g u m u m iy yaxlitligi b o ‘lib, u la r­
ning o ‘zaro birgalikdagi faoliyati va m avjudligi u la rn in g tark ib iy 
qism lariga xos b o ‘lm ag an yangi u m u m iy la sh g an x u su siy atlarn in g
sh akllanishiga o lib keladi.
H ar b ir tizim o ‘zin in g tartibi, tu zilish i va vazifalariga ega. 
T izim ning tarkibiy qism lari - ichki tiz im la r va elem entlardir. Jam i- 
yatga xos boMgan ijtim oiy tiz im lar b irm u n ch a m u rak k ab tu zilish - 
ga ega bo'lib, u la rn i o ‘rganish va tadq iq etish ta rix ch in in g vazifa- 
sidir. T izim li yondashuv uslubi jam iy at tizim larin i tartibga soluvchi 
q onunlarni tushunishga yordam beradi. B unda tadqiqot jaray o n id a 
yetakchi uslub tizim li-vazifaviy (strukturaviy-funksional) tahlildir.
A yrim ta rix c h ila r to m o n id a n tiz im li ta h lild a k o 'p in ch a tiz im ­
ning m u h it bilan birg alik dagi faoliyati in k o r q ilin ad i. B arch a ij­
tim oiy tiz im la rn in g asosi o ‘ta m u sta h k a m b o 'lg a n o 'zig a xos- 
lik bo'lib, b u n in g natijasida s tru k tu ra (tizim ) o 'z g a rm a s b o 'la d i. 
0
‘zgarm as h o la tla rn i sin x ro n o 'rg a n ish g a b o 'lg an m o yillik k o 'p
h ollarda d in a m ik d ia x ro n ta h lil (tu rli o 'z g a rish la rn i tad rijiy lik , 
bosqichlari b o 'y ich a ta h lil)d a n voz k echishga olib keladi.
Induksiya-deduksiya. 
Induksiya — a lo h id a h o la tlard a n u m u m iy
voqealarga to m o n ta h lil etish. D edu ksiy a — u m u m iy h o la tla rd a n
alo h id a, d astlabk i v o qealarga to m o n o 'rg a n ish .
197

---

Tarixchi d alillarn i (faktlarni) o'rg an ish natijasida um um iy tu- 
shunchalarga keladi, yoki aksincha, d a lillarn i (faktlarni) tu shun- 
tin sh d a o ‘ziga m a’lum tu sh u nchalarn i qo'llaydi. H ar bir dalil (fakt) 
d a u m um iy h o latn in g ayrim qism lari mavjud b o ‘ladi. D astlab u 
alohida d alillar (faktlar) sifatida nam oyon b o ‘lsa, keyinchalik ham
shundayligicha nam oyon bo'ladi. F.Bekon ay n an induksiyani aso ­
siy uslub deb hisoblaydi. U ning fikricha, deduksiyadagi m uayyan 
b ir fikrga kelish va to 'g 'ri xulosa chiqarish ko'p hollarda xatolik- 
ka uchraydi. X IX asr tarixchilari aksariyat h o llarda induktiv uslub- 
ni qo'llaganlar. H ozirgi k u nd a ham deduktiv uslubga shubha bilan 
qarash m avjud. D .E lton m anbalardagi em pirik m ateriallarga xos 
b o 'lm agan n aza riy ala m i qo'llash fan uch un z ara r keltirishi m um ­
kin, deb hisoblaydi. Biroq uning bunday keskin nuqtayi nazar 
boshqa tarix c h ilar to m o n id an m a’qullan m ad i. H o disalarning tub 
m ohiyatiga yetishish va u n i anglash uchun o 'zaro yaqin fanlardan 
ham d a tu sh u n ch a va nazariyalardan foydalanish lozim. Induksi- 
ya va deduksiya bir-biriga bog'liq va u lar b ir-b irin i to'ld irib keladi.
A naliz (tahlil) va sintez (hodisalam i o'zaro bog'langan, bir butun 
holda tekshirish, olingan natijalami um um lashtirish, ulardan bir bu­
tu n xulosa chiqarish) uslublari. M azkur tadqiqot uslublari ham ta­
rixchilar tom onidan tadqiqotlar jarayonida keng qo'llaniladi. Tahlil 
obyektning turli tom onlarini alohida ajratib olgan holda, bir butun 
hodisani alohida qismlarga ajratgan holda o'rganadi. Tarixchi o'lga- 
nilayotgan davr yoki tadqiqot obyektini tadqiqot jarayonida bir butun, 
yaxlit holda jalb qila olmaydi yoki tadqiqot ko'lam i tadqiqot obyekti­
ni yaxlit holida qam rab ololmaydi. O'liganilayotgan obyektning yoki 
davm ing tu d i om illarini ham da tadqiqot obyektini turii nuqtayi na- 
zariardan tadqiq etayotgan tarixchi tahlil natijasida qo'lga kiritilgan 
m a’lum otlam i birlashtiradi va umum lashtirgan holda bir butun, yaxlit 
tushunchaga yoki xulosaga keladi. Tarixda va tarixiy tadqiqotda sintez 
nisbatan m urakkab uslub bo'lib, tadqiqot obyektini tushunishda sifat 
jihatdan jiddiy ravishda olg'a siljishga im kon beradi.
«Tarixiy sintez* tu sh u n ch asi A .B err to m o n id a n ishlab chiqil- 
gan. U XX asr b o sh larid a «Tarixiy sintez ju rn ali* n i va X alqaro

---

intcz